Nuhçıxan”dan “Naxçıvan”a? Naxçıvan toponiminin etimologiyası

“Naxçıvan” toponimi dünyanın ən qədim şəhər adlarından biri kimi qəbul olunur və onun mənşəyi ilə bağlı müxtəlif etimoloji yanaşmalar mövcuddur. Xalq arasında geniş yayılmış ənənəvi izahlardan biri bu toponimi Nuh peyğəmbərin adı ilə əlaqələndirir. Yerli rəvayətlərə əsasən, Nuh tufanından sonra Nuh peyğəmbərin gəmisindən ilk endiyi və məskunlaşdığı yer məhz bu ərazi olmuşdur. Bu baxımdan, “Naxçıvan” adının “Nuhçıxan” (yəni “Nuhun çıxdığı yer”) ifadəsindən törədiyi iddia edilir. Bəzi fərziyyələr bu toponimi üç hissəyə bölərək — “Nuh” (peyğəmbərin adı), türk dillərində iştirak bildirən “-çı” şəkilçisi və qədim İran dillərində məkan bildirən “-van” sonluğunun birləşməsi kimi izah etməyə çalışır.

Hazırkı məqalədə bu populyar “Nuhçıxan” hipotezası fonetik qanunauyğunluqlar, tarixi mənbələr və müasir etimoloji yanaşmalar əsasında təhlil olunacaq. Məqalənin məqsədi — xalq mifologiyası ilə elmi dilçilik prinsipləri arasında fərqi göstərmək, “Naxçıvan” toponiminin daha etibarlı və tarixi-linqvistik əsaslara söykənən alternativ izahlarını təqdim etməkdir.

“Nuhçıxan” hipotezi və fonetik uyğunsuzluqlar

“Nuhçıxan” izahı ilk baxışdan məntiqi görünə bilər, lakin bu etimoloji yanaşma dilçilik və fonetika baxımından ciddi elmi problemlərlə üzləşir. Toponimlərin təkamülündə sistemli fonetik dəyişikliklər baş versə də, bu dəyişikliklər təsadüfi və məntiqsiz deyil, müəyyən qanunauyğunluqlara tabedir. Türk dillərində isə bu qanunauyğunluqlar daha aydın və sabit şəkildə müşahidə olunur.

Ən mühüm fonetik qaydalardan biri, qalın və incə saitlərin sabitliyi prinsipidir. Qalın saitlər (yəni arxa sıralı saitlər – “a”, “ı”, “o”, “u”) tələffüz zamanı ağız boşluğunun arxa hissəsində formalaşır və dilin arxa mövqedə işləməsini tələb edir. Əksinə, incə saitlər (ön sıralı) daha ön mövqedə və fərqli artikulyasiya mexanizmi ilə yaranır. Bu səbəbdən, qalın bir saitin ön sıralı, açıq bir saitə çevrilməsi nadir hallarda və yalnız spesifik fonetik şəraitdə mümkündür.

Bu konteksdə, “Nuhçıxan” fərziyyəsi Nuh sözündəki “u” saitinin “a” saitinə çevrildiyini iddia edir – bu isə nə ümumi fonetik inkişaflarda, nə də türk dillərinin tarixi fonologiyasında müşahidə olunan tipik bir keçid deyil. Əksinə, “u” saitinin “ü”, bəzən də “i” kimi daha incə saitlərə keçidi bəzi dialektlərdə və dillərarası təsirdə müşahidə oluna bilər. Lakin “u” → “a” keçidi elmi dilçilik ədəbiyyatında müstəqil və sübut olunmuş fonetik hadisə kimi qeydə alınmamışdır.

Bundan əlavə, “çıxan” sözünün leksik və morfoloji baxımdan parçalanaraq “-çı” və “-van” kimi şərh olunması elmi əsasdan çox, təsadüfi uyğunluğa əsaslanan xalq etimologiyasını xatırladır. Əslində isə, “çıxan” felin feli sifət formasıdır və bu söz vahid bir morfoloji struktur təşkil edir. Onun “çı” kökü ilə başlayıb “xan” kimi bir sonluqla tamamlanması dilin təbii morfoloji sisteminə ziddir.

Ən önəmlisi isə, “ç” və “x” kimi fonetik olaraq aktiv və səslənməsi güclü iki səsin tamamilə itib getməsi, daha doğrusu, Naxçıvan sözündə heç bir iz buraxmadan assimilyasiya olunması dil inkişafı baxımından son dərəcə qeyri-real görünür. Əgər belə bir fonetik transformasiya baş vermiş olsaydı, bu keçidin başqa toponimlərdə də müşahidə olunması, yəni paralel nümunələrin mövcudluğu gözlənilərdi. Lakin, istər Azərbaycan toponimikasında, istərsə də türk dilləri ailəsində “çıxan” komponentinin bu şəkildə bir morfoloji birləşməyə – xüsusilə də “-van” kimi qədim İran mənşəli məkan bildirən suffikslə birləşərək toponim formalaşdırması başqa heç bir halda müşahidə olunmur. Bu səbəbdən, “çıxan” sözünün tamamilə yeni bir semantik və fonetik quruluşa – “-van” ilə bitən bir yer adı formasına çevrilməsi yalnız təxmini izaha və simvolik assosiasiyalara əsaslanır, elmi linqvistik əsaslandırmadan məhrumdur.

Digər tərəfdən, “Nuhçıxan” ifadəsinin “Naxçıvan” şəklində sabitləşməsi üçün sadəcə sait səviyyəsində deyil, həm də bir sıra mürəkkəb və tarixi-fonetik qanunlara zidd səs dəyişmələrin baş verməsi tələb olunur. Bu isə ciddi etimoloji problem yaradır. İlk olaraq, “Nuh” sözünün sonundakı [h] samitinin ya tamamilə düşdüyü, ya da qeyri-müəyyən şəkildə [x] səsinə çevrildiyi fərz edilir. Belə bir keçid — [h] → [x] — türk dillərinin fonetik inkişaf qanunlarında əsaslı şəkildə təsdiqlənmiş bir model deyil və izahatdan məhrum qaldıqda süni görünür.

Qısacası, “Nuhçıxan” → “Naxçıvan” çevrilməsi nə fonetik ardıcıllığa, nə morfoloji qaydalara, nə də tarixi yazılı formaların təsdiqlədiyi səs uyğunluqlarına əsaslanır. Bu cür izahın elmi baxımdan qəbul olunmazlığı, onun daha çox şifahi ənənələr və ideoloji məqsədlərlə formalaşmış xalq etimologiyasına əsaslandığını göstərir (bu haqda növbəti yazımızda ətraflı izah veriləcəkdir). Bu səbəbdən, “Naxçıvan” toponiminin mənşəyini aydınlaşdırmaq üçün daha ciddi, filoloji və tarixi mənbələrlə uzlaşan alternativ yanaşmalar tələb olunur.

Fonetik uyğunsuzluqlarla yanaşı, morfoloji-etimoloji problem də mövcuddur. “Nuhçıxan” hipotezi ilk baxışda xalq yaddaşında formalaşmış maraqlı bir izah kimi görünsə də, bu yanaşma, eyni zamanda, toponimlərin morfoloji quruluşuna və etimoloji inkişaf qanunlarına da ziddir. Ən mühüm problem isə sözün tərkibində müxtəlif dil ailələrinə məxsus elementlərin süni şəkildə bir araya gətirilməsidir.

Belə ki, bu hipotez “Naxçıvan” toponimini üç hissəyə bölərək təhlil edir: Semitik mənşəli peyğəmbər adı “Nuh”, türk dillərinə xas “-çı” leksik-morfoloji şəkilçisi və İran (Midiya) dillərində məkan bildirən “-van” şəkilçisi. Bu isə o deməkdir ki, guya qədim dövrdə fərqli dil ailələrindən olan komponentlər eyni zamanda birləşərək vahid bir toponim yaratmışdır. Halbuki bu, həm tarixi-linqvistik baxımdan nadir rast gəlinən haldır, həm də dil kontaktı və substrat/superstrat təsiri baxımından izah olunması çətin olan bir konstruksiyadır.

Tarixən formalaşmış toponimlər ya bütövlükdə bir dil sisteminin daxilində yaranır, ya da dil dəyişiklikləri nəticəsində tədricən uyğunlaşdırılaraq başqa bir formaya düşür. Bu baxımdan “Nuh-çı-van” konstruksiyası bu prinsiplərə uyğun gəlmir və sanki müasir nəzəri konsepsiyaların geriyə tətbiqi ilə süni şəkildə düzəldilmiş bir model təəssüratı yaradır. Burada, hər üç komponentin (Nuh – Semitik; -çı – Türk; -van – İran) vahid dövrdə, vahid sosial-linqvistik şəraitdə mövcud olması və bir yer adında toplanması fərz edilir. Lakin belə çoxdilli və qarşılıqlı uyğunlaşdırma tələb edən toponimlərin yaranması üçün həm siyasi, həm də mədəni baxımdan çox spesifik və istisna hallarda müşahidə olunan şərtlər tələb olunur.

Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, “-van” komponenti qədim İran dillərində, xüsusən də Avesta və Midiya mənşəli dillərdə “yer, məkan” anlamı daşıyan sonluqdur (məs., İrəvan). Lakin bu şəkilçinin türk dillərində heç bir funksional qarşılığı yoxdur və “çıxan” sözünün “çıvan” formasına düşməsi həm fonetik, həm də morfoloji baxımdan əsassızdır. Eyni zamanda, türk dillərində isim düzəldici “-çı” şəkilçisi adətən fel köklərinə və ya peşə, fəaliyyət sahəsini bildirən sözlərə əlavə olunur (məsələn, “dəmir” → “dəmirçi”, “ov” → “ovçu” və s.) və konkret fəaliyyət və ya peşə sahibini bildirir. Bu şəkilçinin yer adlarının təşəkkülündə başqa dil ailələrinə məxsus şəkilçilərlə — xüsusilə iran dillərindəki məkan bildirici “-van” sonluğu ilə birlikdə istifadəsi — klassik türk dilçilik tarixində qeydə alınmayıb. Belə bir qarışıq morfoloji quruluşun olmaması “Nuhçıxan” → “Naxçıvan” fərziyyəsinin dilçilik baxımından süni və qeyri-təbii olduğunu göstərir. Əgər bu cür morfoloji sintez mövcud olsaydı, onun digər toponim nümunələri də olmalı idi; lakin bu günə qədər belə formalaşmış toponimə rast gəlinməyib.

Bütün bu nəzərəçarpacaq uyğunsuzluqlar göstərir ki, “Nuhçıxan” hipotezi nə fonetik transformasiya, nə morfoloji quruluş, nə də etimoloji təkamül baxımından elmi əsaslara söykənmir. Bu baxımdan, bu izahın daha çox xalq etimologiyasının məhsulu olduğu qənaətinə gəlmək olar. Tarixi-coğrafi reallıqlar və dilçilik prinsipləri ilə uyğun gəlməyən bu modelin əvəzinə, “Naxçıvan” toponiminin mənşəyini qədim türk və ya hurro-urartu mənşəli toponimlər çərçivəsində araşdırmaq (Naxçıvan və ətraf bölgələrin qədim toponimlərini araşdırarkən Hurro-Urartu mədəni təbəqəsini nəzərə almaq olduqca vacibdir), daha elmi əsaslı və regional dillərlə əlaqəli alternativlər təqdim etmək məqsədəuyğun görünür.

Qeyd olunan səbəblərə görə, müasir elmi ədəbiyyatda Naxçıvan adının Nuh peyğəmbərlə birbaşa əlaqələndirilməsi elmi əsasdan daha çox, xalq təxəyyülünə və əfsanəvi görüşlərə dayanan bir yozumdur. Doğrudan da, hələ antik dövrdən etibarən bölgədə Nuh tufanı ilə bağlı rəvayətlər geniş yayılmış, antik müəlliflər Naxçıvan ərazisini Nuhun gəmisi ilə əlaqələndirmişlər (aşağıya bax). Lakin peşəkar dilçilər göstərirlər ki, bu rəvayət motivlərinin toponimin dil mənşəyi ilə qarışdırılması düzgün deyil.

Tarixi mənbələrdə “Naxçıvan” adı

“Naxçıvan” toponiminin ən qədim yazılı qeydləri onun “Nuhçıxan” kimi olmadığını açıq şəkildə ortaya qoyur. E.ə. I əsrdə yaşamış yəhudi tarixçisi İosif Flavi bu bölgəni Nuhun gəmisi ilə əlaqələndirsə də, yerin adını birbaşa verməmiş, yunan dilində “Apobaterion” (“enib çıxma yeri”) termini ilə ifadə etmişdir. Flavinin işarə etdiyi Apobaterion toponimi sonradan məhz indiki Naxçıvan şəhəri kimi təfsir olunur. Göründüyü kimi, birinci əsr müəllifi belə Naxçıvanın adını Nuh adı ilə bağlı çəkməmiş, sadəcə ərazinin mifoloji əhəmiyyətini təsvir etmişdir. Bu, artıq göstərir ki, “Naxçıvan” adı lap qədimdən ayrıca bir ad kimi mövcud idi.

Şəhərin adına dair ilk birbaşa istinadı qədim yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolemey vermişdir. O, məşhur “Coğrafiya” əsərində (II əsr) bu yaşayış məntəqəsini “Naksuana” (Ναξουὰνα) formasında qeyd etmiş və onun coğrafi mövqeyini dəqiq şəkildə təsvir etmişdir. Bu antik forma fonetik baxımdan müasir “Naxçıvan” toponimi ilə uyğunluq təşkil edir, lakin burada “Nuh” sözünə və ya onunla bağlı hər hansı komponentə dair bir iz müşahidə olunmur.

Əksinə, bu yazılı mənbə “Naxçıvan” adının artıq antik dövrdə sabitləşmiş və yerli fonetik xüsusiyyətlərə uyğun bir formada mövcud olduğunu göstərir. Müasir dilçilik və tarixşünaslıq tədqiqatlarında da qeyd edilir ki, şəhərin indiki “Naxçıvan” forması məhz qədim “Naxčawan” və ya “Naksuana” kimi variantlardan təkamül yolu ilə inkişaf etmişdir.

Orta əsr ərəb və fars mənbələri Naxçıvan adını müxtəlif variantlarda qeyd etmişlər. Məsələn, erkən İslam dövrü müəllifləri şəhəri “Nəşəva” yaxud “Nəxçuan/Nəxcüvan” kimi xatırladırdılar. Ərəb coğrafiyaşünası Əhməd ibn Lütfullah yazırdı: “Nəşəva şəhəri həmin Naxçıvandır”. Maraqlıdır ki, ərəb dilində “nəşəva” sözü “böyüyən, inkişaf edən” məna daşıyırmış – orta əsr müəllifləri bəlkə də şəhərin adını öz dillərində anlamlandırmağa çalışıblar. Lakin hansı dildə yazılmasından asılı olmayaraq, bütün bu formalar Naxçıvan toponiminin əsas səs quruluşunu qoruyub saxlayır: “nax/nəxç” kimi başlanğıc və “an/van” sonluq hissəsi. XII-XVII əsrlərə aid mənbələrdə və hətta bəzi rəsmi sənədlərdə şəhərin adı “Nəxcəvan”, “Nəxcuan”, “Nəqcəvan” kimi yazılsa da, bunlar əlifba xüsusiyyətləri və tələffüz fərqləri ilə izah olunur. Bütövlükdə orta əsr qaynaqları Naxçıvan adının əsasında “Naxç/Nəxç” kimi bir kök olduğunu və bunun “Nuh” adından fərqli bir komponent təşkil etdiyini göstərir.

Tarixi mənbələr ayrıca Naxçıvanın alternativ və bənzətmə adlarını da qeyd edir. Orta əsr bəzi müəllifləri Naxçıvana poetik bir ifadə olan “Nəqşi-cahan” – yəni “dünyanın bəzəyi” adını yaraşdırmışlar. Məsələn, azərbaycanlı tarixçi Məhəmməd Naxçıvani (XIV əsr) şəhəri gözəlliyinə görə belə adlandırmış, Həmdullah Qəzvini də əsərində Naxçıvanın “Nəqşi-cahan” deyildiyini qeyd etmişdir. Lakin tədqiqatçılar vurğulayırlar ki, “Nəqşi-cahan” şəhərin mənşə adı yox, obrazlı epitetidir – orta əsrlərdə başqa şəhərlərə də bu cür adlar verilib. Hətta bəzi rəsmi sənədlərdə Naxçıvan adı əvəzinə bəzən bu ifadə yazılsa da, bunun sadəcə dövrün bədii üslubundan irəli gəldiyi aydındır.

Beləliklə, həm antik, həm orta əsr mənbələrinin şahidliyi “Naxçıvan” toponiminin Nuhçıxan kimi tərkib hissələrə ayrılmadığını, əksinə, qədimdən bəri müstəqil bir ad kimi mövcud olduğunu sübut edir. Naxçıvan adı müxtəlif dillərin transkripsiyalarında dəyişikliklərə uğrasa da, onun əsas fonetik quruluşu (n-x-(ç)-v-n səsləri) sabit qalmışdır. Bu faktoloji əsas, “Nuhçıxan” hipotezinin tarixi reallıqla uzlaşmadığını bir daha ortaya qoyur.

Alternativ etimoloji izahlar

“Naxçıvan” adının mənşəyi ilə bağlı müasir dilçilikdə daha məntiqi və tarixi əsaslı fərziyyələr mövcuddur. Bu izahlar fonetik cəhətdən mümkün, tarixi qaynaqlara daha uyğun və elmi prinsip etibarilə etibarlıdır. Aşağıda onlardan ən çox istinad olunanlarına nəzər salırıq:

• İran (Fars) mənşəli izah: Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, Naxçıvan toponimi qədim İran dilləri – xüsusilə orta fars (pəhləvi) və part (və ya parfiya) dilləri – kontekstində izah oluna bilər. Bu versiyaya əsasən, adın kökü “nəxçir” (نخچیر) sözüdür. Klassik fars dilində bu söz “ov heyvanı”, “ova çıxmaq” və ümumilikdə “ov” mənalarını ifadə edir. Tarixi mənbələrə görə, Sasanilər sülaləsinin məşhur hökmdarı I Bəhramın ləqəbi də məhz “Nəxçir” – yəni “ovçu” olmuşdur. Rəvayətə görə, o, yeni bir şəhər salarkən öz ləqəbini həmin şəhərə vermişdir.

Bu əsasda formalaşan “Nəxçir” komponentinə qədim irandilli toponimiyaya məxsus olan “-van” (və ya “-avan”) şəkilçisi – “yer, məskən, şəhər” mənasında – əlavə olunmuş və beləliklə “Nəxçirvan” termini yaranmışdır. Fonetik inkişaf nəticəsində bu ad sonrakı dövrlərdə “Naxçıvan” şəklinə uyğunlaşmışdır.

Bu izah həm də bölgənin coğrafi xüsusiyyətləri ilə uzlaşır. Naxçıvan ətrafındakı dağlıq ərazilər tarix boyu dağ keçisi kimi ov heyvanlarının çoxluğu ilə tanınmış, eləcə də bu ərazilər bir vaxtlar şahların ovlaqları kimi məşhur olmuşdur. Bu tarixi və coğrafi reallıqlar “ov yeri” mənalı etimologiyanın məntiqiliyini artırır.

Qeyd etmək lazımdır ki, görkəmli alman dilçisi Henrix Hübschmann hələ XIX əsrdə Naxçıvan adının qədim pəhləvi dilindəki Naxčavan formasından gəldiyini yazmışdır. Onun təhlilinə əsasən, söz “Naxč” adlı kökdən və “avan” (məskən, şəhər) sonluğundan ibarətdir. Hübschmann bu “Naxč” kökünün konkret mənşəyini tam aça bilməsə də, həmin komponentin “nəxçir” sözü ilə fonetik uyğunluğu diqqətəlayiqdir.

• Qədim etnonimlə (tayfa adı ilə) izah: Bəzi tədqiqatçılar Naxçıvan adını bölgədə yaşamış qədim bir tayfanın adı ilə əlaqələndirirlər. Bu versiya əsasən məşhur qafqazşünas alim Nikolay Marrın fikirlərinə dayanır. Marr yazırdı ki, Qafqaz xalqlarından birinin dilində “nax” sözü “xalq, tayfa”, “çu(s)” isə “insan” deməkdir; qədim Midiya dilində “van” isə yuxarıda qeyd olunduğu kimi “məskən” anlamı daşıyır. Bu komponentləri birləşdirən alim “Nax-çu-van” formasını “nax xalqının yaşadığı yer” kimi tərcümə edir. Həmin versiyanı davam etdirən sonrakı araşdırmaçılar iddia ediblər ki, erkən dövrdə bu ərazidə “Naxçı” adlı bir etnos (və ya türk mənşəli “Naxçı tayfaları”) yaşamış, şəhər də adını onlardan almışdır. Hətta Azərbaycanın bəzi tarixçiləri eneolit və tunc dövrünə aid arxeoloji materiallara əsaslanaraq e.ə. III-II minilliklərdə Naxçıvan ərazisində türk dilli “naxçı” tayfalarının məskunlaşdığı qənaətinə gəlməyə çalışırlar. Bu sahədə faktoloji sübutlar mübahisəli olsa da, etnonimik izah dilçilik baxımından mümkündür: “-van” sonluğunun “yer” anlamında çoxsaylı etnonim və toponimlərdə (məsələn, “Şirvan” – şir (aslan) yurdu və s.) istifadə olunduğunu nəzərə alsaq, “Naxçıvan” da hansısa xalqın öz adını əks etdirən bir toponim ola bilər. Burada əsas çətinlik, “naxçı” etnosunun konkret kimliyinin elmi şəkildə təsdiq edilməməsidir – bəzi mülahizələr bunu Qafqaz Alban tayfaları, bəziləri isə hətta Şimali Qafqazın Nax etnonimi ilə əlaqələndirir.
• “Nuh əfsanəsi”nin erməni versiyası: Naxçıvan adının Nuhla bağlı izahının bir variantı da erməni ənənəsində mövcuddur. Erməni dilində şəhərin adı “Naxijavan” (Նախիջևան) kimi tələffüz edilir. Erməni tarixçiləri bunu “Nakhnakan Ijevan” ifadəsindən inkişaf etmiş ad sayırlar ki, mənası təxminən “İlk məskən”, “ilk düşərgə” deməkdir. Burada “nakh-” hissəsi erməni dilində “ilk, əvvəlki” anlamını verir, “-ijevan” isə “gəlmə, enmə yeri; karvansara” mənasında işlənir. Beləliklə, erməni rəvayətinə görə, Nuhun gəmisi Ağrı dağında qərar tutduqdan sonra Naxçıvan onun ilk endiyi və sakin saldığı torpaq olmuşdur – şəhərin adı da “ilk enilən yer” anlamına gəlmişdir. Bu yozum erməni tarixçisi Suren Yeremyanın əsərlərində xüsusilə təfərrüatlandırılır; o, şəhərin əsasının eramızdan əvvəl 3669-cu ildə qoyulduğunu iddia edərək Naxçıvan adının məhz “Nakhnakan Ijevan” – İlk torpaq ifadəsindən törədiyini yazmışdır. Şübhəsiz ki, bu versiya birbaşa Bibliya əfsanəsinə əsaslanır və elmi etimologiyadan çox dini-mifoloji təxəyyülün məhsuludur. Dil baxımından erməni dilində “naxijavan” sözü həqiqətən də “ilk məskən” kimi açıla bilir. Lakin araşdırmalar göstərir ki, bu forma böyük ehtimalla sonradan, yəni Naxçıvan adı artıq mövcud olduqdan sonra xalq etimologiyası prinsipi ilə dəyişdirilmişdir. Yəni əfsanənin təsiri ilə erməni dilində adın tərkibindəki hissələr “nakh” və “ijevan” kimi başa düşülmüş, nəticədə orijinal Naxçıvan/Naxçawan formasından Naxijavan şəklinə fonetik uyğunlaşma baş vermişdir. Demək, erməni dilində Naxçıvan adının yozumu da əslində sonradan yaranmış izah olub, Nuh hekayəsinin şəhər adına “yapışdırılması”nın bir nümunəsidir. Bu, maraqlı mədəni fakt olsa da, toponimin real mənşəyini izah etmir (bu haqda növbəti yazımızda daha ətraflı izah verəcəyik).

Nəticə

Yekun olaraq, elmi dilçilik və tarix Naxçıvan toponiminin “Nuhçıxan” hipotezini təsdiqləmir. “Nuhçıxan” şəklində bir ifadənin “Naxçıvan” adına çevrildiyini iddia edənlər, bunu nə fonetik qanunauyğunluqlarla, nə də tarixi mənbələrlə əsaslandıra bilirmirlər. Türk dillərinin səs qanunları “u” saitinin “a”ya keçidini, “x” samitinin “v”yə çevrilməsini qəbul etmir; eyni zamanda ən qədim qaynaqlardan əldə olunan yazılı formalar Naxçıvan adının tamamilə başqa etimoloji kökə malik olduğunu göstərir. Şəhərin adı antik dövrdən etibarən Naxuana, Nəxçuvan, Nəşəva, Naxçawan kimi variantlarda mövcud olmuş və bu formaların heç biri birbaşa Nuh peyğəmbərin adını ehtiva etməmişdir.

Əvəzində, Naxçıvan adının mənşəyi barədə daha inandırıcı izahlar mövcuddur. Ən məntiqli yanaşmalardan biri toponimin iran dillərindəki “nəxçir” (ov) sözü və məkan bildirən “-van” sonluğundan əmələ gəldiyini göstərir ki, bu da şəhərin adının “ov yeri” anlamına gəldiyini düşünməyə əsas verir.

Digər versiyalarda “Naxçıvan” toponiminin mənşəyi qədim bir tayfanın – məsələn, Naxçı xalqının və ya “Naqçı” etnosunun adı ilə əlaqələndirilir. Bu yanaşma, ənənəvi mifoloji və uydurma fonetik izahlardan fərqli olaraq, tarixi-etnoqrafik əsaslara söykənən daha realist bir izah təqdim edir. Qədim türk toplumlarında yer adlarının çox zaman həmin ərazidə məskunlaşmış tayfaların və ya totemik simvolların adı ilə bağlı olması geniş yayılmış bir praktikadır. Məhz bu baxımdan, “Naxçı” komponenti, daha əvvəl haqqında bəhs etdiyimiz “Naq” arxetipi ilə əlaqələndirilərək, qoruyucu və müdrik simvol daşıyan qədim bir türk tayfasının adı kimi şərh oluna bilər. “Van” sonluğu isə bu tayfaya aid coğrafi məkan mənasını verir. Beləliklə, “Naxçıvan” toponimi “Naq tayfasının yurdu” və ya “Naxçıların məskəni” kimi izah oluna bilər. Bu versiya, həm fonetik baxımdan sabit, həm də tarixi və mədəni kontekstə uyğun bir etimoloji əsas təqdim edir və müasir dilçilik prinsipləri baxımından daha etibarlıdır.

Bütün bu məlumatlar işığında aydın olur ki, Naxçıvan toponimi çox qədim və mürəkkəb bir tarixə malikdir. Onun mənşəyini izah edərkən tarixi dil qaydalarına, fonetik və etimoloji prinsiplərə əsaslanmaq zəruridir. Bu prinsiplər isə “Nuhçıxan” kimi populyar, lakin elmi əsasdan məhrum iddianın doğru olmadığını göstərir. Naxçıvan adının əsl kökü böyük ehtimalla regionun qədim dillərində və mədəniyyətində yatmaqdadır – istər bir ov məskəni olaraq iran mənşəli ad, istərsə də qədim bir xalqın xatirəsini daşıyan etnotoponim olsun. Beləliklə, Naxçıvanın adını Nuh peyğəmbərin adı ilə əlaqələndirən rəvayətlər tarixi-mifoloji irsimizin bir parçası kimi dəyərli olsa da, bu toponimin etimologiyası əfsanədən çox, elmi faktlara əsaslanmalıdır.

Əli Qədimov: Naxçıvan Dövlət Universiteti, Ümumi hüquq kafedrasının müəllimi
qedimov@yahoo.com