Naxçıvan toponimi və “Naga Məbədi” arxetipinin mifoloji-simvolik təhlili

Naxçıvan toponiminin mənşəyi ilə bağlı ənənəvi izahlar geniş yayılmış olsa da, bu adı “Naga məbədi” arxetipi kontekstində yenidən düşünmək, onun simvolik və mifoloji qatlarını açmaq baxımından maraqlı bir yanaşmadır. “Naga” anlayışı, Sanskrit dilində “ilan” mənasını verməklə yanaşı, Hind, Tibet və Cənub-Şərqi Asiya mifologiyalarında qoruyucu, hikmət daşıyan və yeraltı enerjilərlə əlaqəli müqəddəs varlıqları ifadə edir. Nagalar, sadəcə fiziki varlıqlar deyil, su və torpaq ünsürlərinin mühafizəçisi, həm də keçid məkanlarının — məbədlərin və müqəddəs dağların — qoruyucu simvoludurlar.

Hindistan və Cənub-Şərqi Asiya mifologiyasında “Naga” anlayışı, ilahi və ya yarı-ilahi ilanvarı varlıqları ifadə edir. Sanskrit dilində nāga sözü birbaşa “ilan” mənasına gəlir və xüsusilə kobra ilə əlaqələndirilir. Bu mifoloji varlıqlar hindu və buddist ənənəsində tez-tez yarı-insan, yarı-serpant formasında təsvir olunur. Onlar yeraltı aləmdə (Pātāla) və ya sularla əlaqəli mistik müstəvilərdə — çaylar, göllər, dənizlər yaxınlığında yaşayırlar.

Nagalar təkcə simvolik varlıqlar deyillər — onlar müdriklik və güc rəmzi, həmçinin xəzinələrin, yeraltı sərvətlərin və su ünsürünün qoruyucuları kimi təqdim olunurlar. Qədim mətnlərdə onların Nāga-loka adlanan sehrli yeraltı ölkədə yaşadıqları qeyd edilir. Bu ölkə, gizli hikmətin və fövqəlbəşər nemətlərin qorunduğu məkan kimi təmsil olunur. Nagalar istədikləri zaman insan formasına düşə bilir və insanlarla əlaqəyə girə bilirlər. Onların bu ikili təbiəti — həm ilan, həm insan olması — keçid, çevrilmə və gizli biliklərin rəmzi kimi şərh olunur.

Buddist ənənədə Nāga obrazı, təkcə mifoloji varlıq deyil, həm də qoruyucu və müqəddəs enerjinin simvolu kimi xüsusi yer tutur. Məşhur bir buddist rəvayətinə görə, Buddha kamilliyə çatdıqdan sonra təbiət hadisələrinin — yağış və tufanın təsiri altına düşür. Bu zaman Naga şahı Mucalinda göldən çıxaraq öz nəhəng ilan bədəni ilə Buddanı dolayır və başı üstündə çoxbaşlı kobra formasında bir çətir açaraq onu qoruyur. Bu təsvir, nagaların mərhəmətli və ilahi enerjini qoruyan varlıqlar olduğunu vurğulayır.

Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində — Tailand, Kamboca, Laos və digərlərində — məbədlərin girişində naga heykəlləri geniş şəkildə yerləşdirilir. Bu çoxbaşlı naga fiqurları, adətən məbəd pilləkənlərini və giriş qapılarını bəzəyir və müqəddəs məkanı qoruyan mistik keşikçilər funksiyasını daşıyır. Naga obrazının bu kontekstdəki funksiyası həm simvolik, həm də ritual baxımdan mühümdür: ibadət yerinə daxil olan şəxs naga ilə qarşılaşmaqla bir növ mənəvi təmizlənmədən keçir və ilahi qorumaya daxil olur.

Beləliklə, naga obrazı, Hind və Cənub-Şərqi Asiya mifoloji sistemlərində sadəcə qorxulu və təhlükəli varlıq deyil, eyni zamanda hikmətin, həyat verici suyun, bərəkətin, yenilənmənin və ilahi qorumanın arxetipik təcəssümüdür. Onun məbəd memarlığında, giriş simvolikasında və dini rituallarda bu qədər mərkəzi yer tutması göstərir ki, naga anlayışı təkcə mədəni deyil, həm də kollektiv insan şüurunun dərin qatlarında köklənmiş universal bir simvoldur. Bu obraz — keçidlərə nəzarət edən, enerjini qoruyan və mistik sərhədləri müəyyən edən keşikçi funksiyası ilə — məbədin fiziki sərhədləri ilə ruhi sferalar arasında körpü rolunu oynayır.

Tibet mifoloji ənənəsində də naga anlayışı mühüm yer tutur. Tibet Buddizmində nagalar klu adı ilə tanınır, onların dişi formalarına isə klu-mo deyilir. Bu varlıqlar xüsusilə təmizlik, su ünsürü və ekoloji müvazinəti qorumaqla əlaqələndirilir. İnanclara görə, nagalar okeanlar, çaylar, göllər və bulaqlar kimi təbii su mənbələrində məskunlaşırlar və bu mühitlərin çirklənməsini sevmirlər. Suya edilən hörmətsizlik, onların qəzəbinə səbəb ola bilər və bu, bəzən xəstəliklər və ya uğursuzluqlar şəklində cəzalandırma ilə nəticələnir.

Tibet mifoloji mətnlərində nagalar təkcə suyun fiziki mühafizəçiləri deyil, həm də su altında gizlənmiş maddi və mənəvi xəzinələrin qoruyucuları kimi təqdim olunur. Onlar insan dünyasından gizlədilmiş biliklərin, qədim əlyazmaların və ruhani enerjilərin daşıyıcılarıdır. Bəzi mənbələrdə bu xəzinələr yalnız etik təmizlik və ruhani inkişaf səviyyəsinə çatmış şəxslərə açılır.

Türk mifologiyasında ilan motivi xüsusi yer tutur. İlan, qədim türklərin kosmoloji düşüncəsində əsasən yeraltı aləmlə, ruhlarla, təbiətin gizli gücləri ilə bağlı simvol kimi çıxış edir. Belə ki, qədim türk inanc sistemində ilanla bağlı ikiqat yanaşma mövcuddur: o, həm təhlükənin simvoludur, həm də gizli biliklərin və çevrilmənin keşikçisidir. Məsələn, bəzi Altay türk miflərində ilanlar yeraltı aləmin ruhları ilə ünsiyyətə girə bilən, özünü dəyişə bilən canlılar kimi təqdim olunur. Onlar təbiət qüvvələrinin balansını qoruyur və insanın kosmosla əlaqəsini təmsil edirlər.

Bundan başqa, Şamanizm ənənəsində ilan simvolu tez-tez ruhani yüksəliş, dərketmə və transformasiya ilə əlaqələndirilirdi. Şaman ayinlərində ilan bəzən ruhani səyahətin simvolu, bəzən də şamanın qoruyucu ruhu (ongon) kimi iştirak edirdi. Onun dərisinin dəyişməsi — köhnədən yeniyə keçid və ruhi təmizlənmənin metaforası sayılırdı.

Türk xalqlarının mifoloji yaddaşında ilan yalnız heyvan olaraq deyil, həm də canlı və müqəddəs məkanların qoruyucusu kimi çıxış edirdi. Bəzi dağlar, qayalar və bulaqlar “ilanlı” adları ilə tanınırdı ki, bu da həmin yerlərin müqəddəsliyi və mistik qorunması ilə əlaqələndirilirdi.

Bəzi hind tədqiqatçılar və mifoloji ənənələr etiraf edirlər ki, naga mədəniyyətinin ilkin formaları Hindistana türklərdən gəlmişdir (Lokesh Chandra, “Cultural Horizons of India”; Subhash Kak “The Nature of Early Indian Science”). Bu fikirə əsasən, nagaların su və yeraltı aləmlə bağlı qoruyucu, hikmətli varlıqlar kimi təqdim olunması, yalnız Hindistan daxili inkişafın nəticəsi deyil, həm də Şimali Avrasiya və Altay mənşəli mifoloji sistemlərin təsiri ilə formalaşmışdır. Türk mifologiyasında ilan arxetipi — təbiətin sirli gücləri, yeraltı xəzinələr və çevrilmə enerjisi ilə əlaqəli olması baxımından naga obrazı ilə çoxsaylı oxşarlıqlar nümayiş etdirir.

İlan obrazının müxtəlif sivilizasiyalarda oynadığı oxşar funksiyalar və simvolik dəyərlər onu təkcə mədəni fenomen deyil, psixoloji arxetip kimi də dəyərləndirməyə əsas verir. İsveçrəli psixoanalitik Carl Gustav Jung bu kimi simvolları “kollektiv şüuraltı” anlayışı çərçivəsində izah edir. Ona görə, bəşər övladının mənəvi və simvolik irsində dərin iz buraxan bəzi obrazlar — məsələn, ilan, ağac, ana, qəhrəman fərdi təcrübədən asılı olmayaraq insan psixikasının kollektiv qatlarında mövcuddur və universal mənalar daşıyır.

İlan bu arxetiplərdən biridir. O, insan təxəyyülündə eyni anda müdriklik və qorxu, dirilik və ölüm, müqəddəslik və lənətlənmiş kimi ikili və ziddiyyətli simvolik yüklər daşıyır. Bu ikilik onu həm şəfa verən (məsələn, Yunan mifologiyasındakı Asklepiosun əsası), həm də lətənə səbəb olan (Bibliyadakı Ədən bağında Şeytan simasında) varlıq kimi təqdim edir.

Jung-un fikrincə, müxtəlif xalqların mifik ənənələrində ilanla bağlı paralel motivlərin təkrarlanması, insanlığın psixik vahidliyinin sübutudur. Başqa sözlə, mədəniyyətlər bir-birindən ayrı inkişaf etsələr belə, şüuraltı təbəqələrdə oxşar simvolik obrazlar yaranır və kollektiv olaraq yaşayır. Bu, ilan simvolunun niyə bu qədər geniş coğrafiyada — Hindistan, Tibet, Qafqaz, Ön Asiya, Mərkəzi Amerika, Afrika və Skandinaviyada müdrik qoruyucu və sirli varlıq kimi qəbul edilməsini izah edir.

Arxetip olaraq ilan bir çox təməl ideyaları təcəssüm etdirir. Bir tərəfdən, o, təbiətin əbədi yenilənməsinin simvoludur — ilanların dərisini soyub yenilənməsi transformasiya və dirçəliş prosesinə işarə kimi görülür. Məsələn, müxtəlif mədəniyyətlərdə ilan və ya əjdaha öz quyruğunu dişləyən dairə — ouroboros (yunanca: οὐροβόρος — “öz quyruğunu yeyən”) əbədiyyətin və sonsuz dövrün simvolu hesab edilmişdir. Digər tərəfdən, ilan müdafiə və şəfa gətirən bir varlıq kimi də çıxış edir. Qədim yunan təbabət simvolu olan Eskulap (lat. Asclepii baculus, ing. Rod of Asclepius) əsası ətrafına dolanmış ilan fiquru məhz ilanın şəfa və hikmət gətirməsi inancından qaynaqlanır. Əfsanələrə görə, ilanlar dərman bitkilərinin dilini bilir, buna görə də qədim şamanlar ilan əti yeməklə gələcəyi görmə və quş dilini anlama gücü qazandıqlarına inanırdılar. Bu cür inanclar ilanın müəyyən biliyin qoruyucusu arxetipi olduğunu göstərir.

Bununla yanaşı, Qərb dini ənənələrində ilan obrazı daha çox şər və günahla əlaqələndirilmişdir. Məsələn, Yəhudi-Xristian rəvayətində cənnətdə Adəmlə Həvvanı yoldan çıxaran ilan obrazı insanın düşüşünün səbəbi kimi təqdim olunur. Bu, ilanın arxetipik ikililiyinin digər üzüdür — o, şüuraltının qaranlıq, təhlükəli tərəflərini də təmsil edə bilir.

Qeyd olunduğu kimi, qədim türk və Qafqaz mifoloji ənənələrində də ilan simvolikasının izlərinə rast gəlinir. Hətta bir sıra tədqiqatçılar qədim “Naga mədəniyyəti”nin türk xalqları ilə müəyyən əlaqələri olmasını irəli sürüblər (Bahaeddin Ögel, “Türk Mitolojisi”). Türk xalqlarının folklorunda ilan və ya əjdaha motivi həm pozitiv, həm də neqativ çalarda görünür. Məsələn, Altay və Sibir türklərinin dastanlarında göyləri tutan çoxbaşlı əjdaha — Yelbeğən (Yilbegän) obrazı var ki, bəzən onu igidlər və yaxud ilahi quşlar məğlub edirlər. Bu Yelbeğən mifik canavarı türk təsəvvüründə ifrat güc və təhlükənin təmsilçisidir. Bununla yanaşı, qədim türklərdə Əjdaha bəzən suyun, yağışın rəmzi olub, müsbət mənada bərəkət gətirən varlıq sayılıb. Orxon-Yenisey yazılarında və digər qədim türk mənbələrində əjdaha gücün, qüdrətin simvolu kimi xatırlanırdı. Bu ikili baxış — əjdaha/ilanın həm xeyir, həm şər gətirə bilməsi türk mifologiyasının ümumi motivləri sırasındadır.

Qafqaz regionunda ilan motivi bir sıra etnosların mifoloji təfəkküründə mühüm yer tutur. Xüsusilə iran və türk mədəniyyətlərinin sintezindən doğan mifoloji obrazlar bu motivin çoxqatlı simvolikasını əks etdirir. Belə obrazlardan biri də Zahhakdır — qədim İran mifologiyasında, xüsusən də “Şahnamə” əsərində geniş təsvir olunan bu fiqur, əjdaha mənşəli bir şah olaraq təqdim olunur. Onun hər iki çiynindən çıxan ilanlar daim insan beyni ilə qidalanır, bu isə həm qurban vermə, həm də şərli aclığın doymazlığı ideyalarını simvollaşdırır.

Bu süjetin kökləri “Avesta” mətnlərinə, xüsusilə üçbaşlı əjdaha Aži Dahaka mifinə qədər uzanır. Avesta ənənəsində Aži Dahaka xaos, dağıdıcı ehtiras və qarışıqlıq simvoludur. Daha sonra bu mif Firdovsinin “Şahnamə”si vasitəsilə geniş şəkildə Qafqaz və Yaxın Şərq folkloruna yayılmışdır.

Bu kontekstdə ilan obrazı yalnız fiziki təhlükənin təcəssümü deyil, eyni zamanda tamah, günah, zehni korlanma və mənəvi əsarət rəmzidir. Qafqaz mədəniyyətlərində bu motivin yer alması, onun beynəlxalq mifoloji arxetip kimi dərk edildiyini, eyni zamanda regional xüsusiyyətlərə uyğun transformasiyaya uğradığını göstərir.

Bunun tam əksinə, Qafqazın bəzi etnik qruplarında ilan müsbət və müqəddəs mənalar daşıyır. Xüsusilə yezidi kürdlərinin dini ənənəsində ilan kultu diqqətəlayiqdir. İraqın Ləliş məbədinə daxil olan ziyarətçiləri giriş qapısında divara həkk edilmiş iri qara ilan təsviri qarşılayır. Yezidilər bu ilan rəsmini ziyarət zamanı öpür, ona ehtiram göstərirlər. Hətta Ləlişdə bir zamanlar müqəddəs bir tunc ilan heykəli də saxlanılırdı ki, işğalçı qüvvələr tərəfindən oğurlanmış, sonradan geri qaytarılmışdır. Yezidilərin inancına görə, Nuh tufanı zamanı gəminin gövdəsində yaranmış dəliyi böyük bir ilan öz bədəni ilə tutaraq insanlar və heyvanlar dolu gəmini xilas edib. Bu rəvayətə əsasən Yezidilər ilanı xeyirxah xilaskar kimi görür və ona ehtiram göstərirlər. Beləliklə, Qafqazda yezidilər vasitəsilə ilanın qoruyucu simvolikası yaşadılır — ilan, Nuh peyğəmbərin xilası ilə assosiasiya olunur, yəni burada ilan arxetipi yenə qoruyucu enerjini təmsil edir.

Bütövlükdə, həm türk, həm də Qafqaz mifoloji ənənələrində ilan/Naga obrazının müəyyən izləri görünməkdədir. Türk şamanlarının ilanla bağlı ayinləri, Qafqaz məkanında ilanlı ziyarətgah adları (“Yılanlı Baba” türbəsi və s.) və xalq təbabətində ilanın simvolik rolu bu arxetipin yaşam gücündən xəbər verir. Bu faktlar göstərir ki, Naxçıvan bölgəsi də daxil olmaqla, bu coğrafiyada ilan qədim inanclarda mühüm yer tutmuşdur. Bu, bizi növbəti məsələyə — Naxçıvan toponiminin ilan (Naga) arxetipi ilə əlaqəsinə gətirir.

Naxçıvan adının ənənəvi etimologiyası mənbələrdə “Nuhçıxan” (“Nuhun çıxdığı yer”) kimi izah olunur — yəni Nuh tufanından sonra peyğəmbərin məskən saldığı ilk yer. Lakin Naxçıvan toponiminin fonetik quruluşu maraqlı assosiasiyalara yol açır. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim dillərdə “nax” və ya “naq” kimi hecalar bəzən ilanla bağlı sözlərdə iştirak edir. Məsələn, ibrani dilində “naħaş” (נחש) ilan deməkdir; Sanskritdə “nāgá” ilan deməkdir; hətta ingilis dilində “snake” sözü hind-Avropa kökündə “(s)nēg-” komponentini daşıyır. Bu fonetik yaxınlıq təsadüfi olsa da, Naxçıvan adının ilk hecası olan “Nax” (ya da “Nakʹ”) sanki “naga” ifadəsini xatırladır. Naxçıvan adındakı “-van” sonluğu isə “yer, məkan” anlamı verən şəkilçidir. Bu baxımdan, Naxçıvan sözü sanki “Naga yeri”, “ilan məkanı” kimi səslənə bilər — əlbəttə, bu, elmi dilçilik baxımından sübut olunmuş fakta əsaslanmır, lakin mifoloji-semantik bir yozum kimi maraqlıdır. Baxmayaraq ki, ingilis şərqşünası Edward Moorun “Oriental Fragments” (s. 363) əsərində “Nagchivan” adını “Nag” (mifoloji ilan) və “van” (dayaq, vasitə, istirahət yeri) komponentlərinə ayıraraq təqdim etməsi bu toponimin sanskrit və ümumşərq kontekstində simvolik təhlilinə yol açır. Məsələn, “Kāshivan” və ya “Nirvan” kimi toponimlərdə olduğu kimi. Belə baxıldıqda, “Naxçıvan” sözü “naga məkanı”, yəni “ilanların yeri” kimi yozula bilər.

Belə bir yanaşmanın müəyyən məntiqi əsasları Naxçıvan bölgəsinin qədim mifoloji mənzərəsində görülür. İlk növbədə, Naxçıvanda İlanlı dağ (İlandağ) adlanan məşhur bir dağ mövcuddur. “İlanlı” sözünün mənası türkcə birbaşa “ilanlı, ilanlı olan” deməkdir. İlandağ Naxçıvanın simvolik dağlarından biridir və onun haqqında xalq arasında yayılmış əfsanələr məhz ilan motivi ətrafında formalaşıb. Rəvayətə görə, bu dağda bir zamanlar çoxlu ilanın yaşaması səbəbindən belə adlanıb. Başqa bir yerli əfsanədə isə dağa bu adı Nuh peyğəmbər verib: tufan zamanı Nuhun gəmisi bu dağa toxunanda o, dağın zirvəsini iki yerə ayırıb və peyğəmbər bu dağı “inan dag” (inanılmış, əmin-aman dağ) adlandırıb; sonradan “İnandağ” adı zamanla “İlandağ” şəklinə düşüb. Hər iki halda, dağın adı kollektiv yaddaşda ilan obrazı ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, xalq inancında İlandağ sehrli sığınacaq kimi çıxış edir: rəvayətə görə, yaxşı insanlar bu dağa sığınıb xilas olur, pis niyyətli şəxslər isə ilanların hücumuna məruz qalır. Bu süjet ilanın ədalət qoruyucusu kimi simvolikasını əks etdirir və bir növ naga-arxetipin lokal versiyası kimi yozula bilər.

Bundan əlavə, Naxçıvan ərazisində qədim insanların mifoloji görüşlərini əks etdirən Gəmigaya petroqlifləri aşkar olunub. Ordubad rayonunda Gəmigaya qayaüstü təsvirlərində müxtəlif heyvan fiqurları — marallar, öküzlər, quşlarla yanaşı ilan təsvirləri də çoxluq təşkil edir. Tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, Gəmigaya petroqliflərində ilan şəkilləri tək və qoşa şəkildə, bəzən kompozisiyaların tərkib hissəsi kimi verilib və ehtimal ki, ilan totemi inancına işarədir. Arxeoloq Vəli Baxşəliyevin qeyd etdiyinə görə, Gəmigaya rəsmlərində balıq, ilan, həşərat kimi ovçuluqla əlaqəsi olmayan canlıların təsvir edilməsi onların mifik inanc sisteminin bir parçası olduğunu göstərir (Gemigaia Rock-Art, Ordubad region, AZERBAIJAN — Med-O-Med). Yəni, miladdan əvvəl IV–II minilliklərə aid edilən bu rəsmlər dövrün insanlarının ilanı müqəddəs bir simvol kimi qəbul etdiyini düşündürür. Gəmigayadakı ilan obrazları böyük ehtimalla həmin ərazidə yaşayan qədim tayfaların ilan kultuna, yəni Naga məbədi sayılacaq dini məkanlara sahib olduğunu göstərə bilər. Əbəs deyil ki, Gəmigaya adı əfsanədə Nuhun gəmisinin dəyə-tutduğu dağ kimi keçir (yerli dildə “Gəmiqaya” — Nuhun gəmisi ilə bağlıdır). Bu da yenə dolayısı ilə Nuh və ilan miflərinin Naxçıvan zəminində iç-içə keçdiyini göstərir. Çünki yuxarıda qeyd olunduğu kimi, yezidi versiyasında Nuhun xilası ilanla əlaqələndirilir; Naxçıvan ənənəsində isə Nuhun özü bu torpağa xilas yeri adını verib. Belə parallellər Naxçıvanın mifologiyasında ilan/Naga arxetipinin mövcudluğunu sezməyə imkan yaradır.

Fonetik yaxınlıq və mifoloji irs bir araya gətirildikdə, Naxçıvan — “Naga məbədi” hipotezi tamamilə metaforik mənada cəlbedici görünür. Yəni, əgər Naxçıvan adını düz tərcümədə “ilanlar diyarı” yaxud “Naga-ların məskəni” kimi qəbul etsək, bölgənin folkloru və arxeologiyasındakı elementlər bunu rəngarəng şəkildə təsdiqləyir. İlanlıdağ əfsanəsi, Gəmigaya petroqliflərinin ilan totemi və s. — bütün bunlar müqəddəs ilan arxetipinin Naxçıvanda daşıyıcıları kimi yozula bilər. Müasir elmdə Naxçıvan toponiminin ilan (naga) ilə birbaşa əlaqəsi haqqında ciddi nəzəriyyə yoxdur. Lakin mifoloji təxəyyül üçün Naxçıvan, sanki qədim ilan kultunun izlərini yaşadan bir məkan kimi canlanır. Bu torpağın “qurtuluş yeri” kimi müqəddəs statusu (Nuhla əlaqəli), eləcə də orada ilanın müqəddəs sayılması ilə bağlı lokal əfsanələr, Naxçıvanı bəlkə də “Naga məbədi” arxetipinin bir təcəssümü kimi düşünməyə əsas verir.

Beləliklə, təhlillər göstərir ki, Naxçıvan toponiminin “Naga məbədi” arxetipi ilə əlaqəsi məsələsinə mifoloji-simvolik aspektdən yanaşdıqda, bir çox maraqlı paralellər ortaya çıxır. Hind, Tibet və cənub-şərqi Asiya mifologiyalarındakı Naga — yəni ilahı ilan obrazı — qoruyucu, hikmət daşıyıcısı və enerji verən simvol kimi çıxış edir. Bu obraz, Carl Jung’un arxetip nəzəriyyəsinə əsasən, müxtəlif mədəniyyətlərin kollektiv şüuraltında ortaq şəkildə formalaşmışdır. Türk və Qafqaz mifoloji ənənələrində ilan motivinin izləri — istər əjdaha şəklində, istər totem şəklində — həmin arxetipin lokal təzahürləri kimi qiymətləndirilə bilər. Xüsusilə Naxçıvan bölgəsinin folklor və arxeologiyasında ilan simvolikasının mövcudluğu (İlandağ əfsanələri, Gəmigaya petroqlifləri və s.) buranın qədim sakinlərinin ilana müstəsna məna yüklədiyini göstərir.

Bunları nəzərə alaraq, Naxçıvan toponiminin sanki “ilanların məkanı” anlamını verməsi fikri doğrudan tarixi dilçilik baxımından iddialı olsa da, simvolik və mifoloji müstəvidə özünü doğruldur. Nəhəng ilan arxetipi dünyanın müxtəlif guşələrində müqəddəs məbədləri qoruduğu kimi, xəyalən Naxçıvanın da mifik qoruyucusu olmuşdur. Bu yazıda irəli sürülən yanaşma akademik ehtiyatla qarşılanmalıdır — biz əfsanəvi düşüncə tərzini elmi gerçəklik yerinə qoymuruq. Lakin mifoloji təhlilin dərin qatlarında Naxçıvan adının “Naga məbədi” arxetipi ilə əlaqəsi, türk-Qafqaz mifologiyasının dünya mif sistemi ilə bir nöqtədə qovuşmasının maraqlı nümunəsidir. Bu da onu göstərir ki, Naxçıvan torpağı təkcə tarixən deyil, həm də arxetipik kollektiv yaddaşda özünəməxsus yerə malikdir — burada Nuhun mirası ilə Nagaların ruhu eyni mifoloji məkanda görüşür.

Araşdırmamızı indi “Naqçı” anlayışının etimoloji, mifoloji və simvolik təhlili istiqamətində davam etdirək.

 

 

“Naqçı” anlayışının etimoloji, mifoloji və simvolik təhlili

İlan (serpent) obrazı ən qədim arxetiplərdən biri olub müxtəlif mədəniyyətlərdə ziddiyyətli mənalara malikdir. İlan həm qorxu və şər rəmzi, həm də hikmət, ölümsüzlük və mühafizə simvolu kimi çıxış edir. Bu məqalə, əvvəlki yazının (Naxçıvan toponimi və “Naga Məbədi” arxetipinin mifoloji-simvolik təhlili) davamı olaraq, “Naqçı” anlayışının formalaşmasında iştirak edən fonetik, morfoloji və arxetipik qatların sistemli şəkildə təhlilinə yönəlmişdir. Sözügedən anlayış dilçilik, mifologiya və psixologiya sahələrinin kəsişməsində qərarlaşaraq bizi həm qədim simvolik strukturların semantik açılımına, həm də kollektiv şüuraltı (Jung nəzəriyyəsi) çərçivəsində mədəni kodların interpretasiyasına aparır.

Naq/Nax/Nag fonetik kökünün qədim dillərdəki mənaları və ilan arxetipi ilə əlaqəsi

Qədim dillərdə “n-g” fonetik ardıcıllığı ilə formalaşan köklərin bir çoxunda ilan mənasının izlərinə rast gəlinir. Bu diqqətəlayiq fonetik-semantik uyğunluq, müxtəlif və bir-birindən müstəqil dil ailələrində müşahidə olunmaqla, sanki insanlığın ortaq arxetipik təcrübəsinin dilə yansıyan izlərini əks etdirir. Belə paralellər təsadüfi fonetik yaxınlıqdan daha çox, kollektiv simvolik yaddaşın dildəki təzahürü kimi dəyərləndirilə bilər. Aşağıda bu ehtimalın əsasını təşkil edən nümunələr Sanskrit, İvrit (yəhudi dili), Avesta (qədim İran dili) və türk mifoloji ənənəsi çərçivəsində təqdim olunur və müqayisəli təhlil edilir.

Sanskrit dilində Nāga (नाग) sözü əsasən ilan, əjdaha və ya mistik ilanvarı varlıq mənalarında işlədilir. Hind mifoloji ənənəsində Nāgalar çox vaxt yarı-insan, yarı-ilan formasında təsvir olunan ilahi varlıqlardır. Onlar ilahi mənşəyə malik olmaqla, su ünsürü, yeraltı xəzinələr və müqəddəs biliklər ilə assosiasiya olunur. Nāgalar müəyyən hallarda insanlara qarşı xeyirxah ruhlar kimi çıxış etsələr də, bəzi mətnlərdə onlar qorxulu və sehrli gücə malik demonik varlıqlar kimi də təqdim olunurlar.

Sanskrit mətnlərində nāga termini həm adi ilanlara, həm də xüsusi mistik statusa malik Nāga-demonlara aid edilir. Bundan əlavə, eyni semantik sahəyə daxil olan ahi (अहि) sözü də Sanskritdə ilan mənasında istifadə olunur və bu söz Proto-Hint-Avropa mənşəli “qıvrılan, sürünən varlıq” anlayışını ehtiva edir. Maraqlı etimoloji yanaşmalardan biri də nāga sözünün mənşəyini “çılpaq, tüksüz” mənasını verən köklə əlaqələndirir ki, bu da həm ilanların, həm də fillərin xarici xüsusiyyətlərinə işarə edir.

Tövratın dili olan İvritdə “nāḥāš” (נחש, oxunuşu: naxaş) sözü ilan mənasını verir. Bu sözün əsasını təşkil edən N-Ḥ-Š kökü yalnız sürünən heyvanı deyil, eyni zamanda “pıçıltı ilə sehr oxumaq”, “fal açmaq” kimi mənaları da ifadə edir. Bu mənalar kökün semantik sahəsinin sadəcə zooloji deyil, simvolik və mistik funksiyalara da malik olduğunu göstərir.

Etimoloji şərhlərə görə, nāḥāš sözü “ilan kimi fısıldamaq” mənşəli olmaqla yanaşı, “parıldamaq”, “bərq vurmaq” mənalarını da ehtiva edir. Beləliklə, bu termin həm sürünən, həm də sehrli cazibə və gizli bilik yayan varlıq anlamında işlədilmişdir. Bu semantik çoxqatlılıq nāḥāš sözünü adi heyvani obrazdan çıxarıb simvolik sirr daşıyıcısına çevirir.

Məsələn, Tövratın Yaradılış kitabında (Genesis 3) Həvvanı aldadan ilan bəzi klassik və gnostik təfsirlərə görə sadəcə sürünən deyil, “şəfəqli və cazibədar varlıq”, yəni ilahi bilik gətirən mələkvari məxluq kimi yozulur. Bu baxımdan, nāḥāš həm aldadıcı-hiyləgər (insanı yoldan çıxaran), həm də biliyi fısıldayan “müdrik varlıq” kimi ilan arxetipinin ikili təbiətini özündə ehtiva edir.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, gnostik ənənədə bu sözün yunan dilinə “Naas” (Ναάς) kimi keçməsi nəticəsində Naasenlər (Naassenes) adlı ezoterik sekta yaranmışdı. Bu sekta ilanı (Naas) kosmik bilik və müdriklik mənbəyi kimi qəbul edir, onu yaradıcı Tanrının rəqibi yox, insana “qadağan olunmuş bilik” verən xilaskar obrazında təsvir edirdi. Bu da nāḥāš anlayışının Yaxın Şərq mədəni düşüncəsindəki arxetipik gücünü və ilan simvolikasının transformasiyasını açıq şəkildə ortaya qoyur.

Avesta və qədim İran ənənəsində — Zərdüştiliyin müqəddəs mətnlərinin dili — üçün “naq” fonetik kökü birbaşa qeydə alınmasa da, burada ilan arxetipi Aži (اژی) termini vasitəsilə öz ifadəsini tapır. “Aži Dahāka” (və ya Aži Dahāka) Zərdüşti mifologiyada ən qorxunc və dağıdıcı ilan-əjdaha obrazıdır. Avesta dilində aži sözü ümumən ilan anlamında işlənir və Sanskritcə “ahi” (ilan) termini ilə ortaq Proto-Hint-Avropa mənşəyə malikdir. Bu paralellik, bu iki mədəniyyət arasında dərin simvolik və mifoloji əlaqələrin mövcudluğuna işarə edir.

Əfsanəyə görə, Aži Dahāka üçbaşlı, altı gözlü və üç dilli şeytani əjdaha varlıqdır. O, insanlığı məhv etməyə və kainatda xaosu yaymağa cəhd göstərən kosmik şər qüvvənin təcəssümüdür. Sonrakı Pəhləvi və klassik Fars mənbələrində bu varlıq Zahhak (əzəli zalım) adlı mifik hökmdar surətində yenidən interpretasiya olunur. Əfsanəyə əsasən, Zahhakın çiyinlərindən iki ilan çıxır və bu ilanlar hər gün insan beyni ilə qidalanır. Onları doyurmaq üçün hökmdar hər gün bir və ya iki insanın başını kəsdirməyə məcbur olur. Bu təsvir ilan arxetipinin təkcə fiziki təhlükə deyil, həm də mənəvi və metafizik şər simvolu kimi qəbul olunduğunu göstərir.

Dilçilik baxımından xüsusi əhəmiyyətə malik bir fakt ondan ibarətdir ki, müasir fars dilindəki “əjdaha” və ya “ejderha” sözünün etimologiyası birbaşa Aži Dahāka anlayışı ilə əlaqələndirilir. Bu termin daha sonralar türk dillərinə də “əcdəha” / “ejderha” formalarında keçmiş və mifoloji sistemlərdə əjdaha motivinin geniş yayılmasına səbəb olmuşdur.

Qədim İran mifoloji ənənəsində ilan obrazının yalnız şər əjdaha kimi deyil, həm də müqəddəs varlıqlarla assosiasiya olunan mühafizəçi kimi də təzahür etdiyini görmək mümkündür. Məsələn, Firdovsinin “Şahnamə” əsərində təsvir olunduğuna görə, Simurq adlı müdrik və fövqəltəbii quş Zahhakın çiyinlərindəki ilanları məhv edərək xeyirlə şərin əbədi mübarizəsində iştirak edir. Burada ilan həm dağıdıcı (Zahhakın simvolu), həm də müdrikliyə qarşı yönəlmiş sınaq funksiyasını yerinə yetirir.

Türk mifologiyasında “ilan” və ya “yılan” kəlmələri müstəqil şəkildə mövcud olsa da, bu anlayışın məzmunu və simvolik yükü digər qədim sivilizasiyalardakı ilan arxetipi ilə əsaslı şəkildə səsləşir. Qeyd etmək lazımdır ki, “naq” fonetik kökü türk dillərində birbaşa “ilan” mənasında işlənməsə də, türk mifoloji ənənəsi bu mənanı özünəməxsus obrazlar vasitəsilə ifadə etmişdir.

Əski türk inanclarında ilan obrazı, xüsusilə yeraltı aləm, ölüm sonrası dünya və şər qüvvələrlə əlaqəli məkanlar kontekstində mühüm simvolik yer tutur. Məsələn, Altay yaradılış miflərində Tanrı Ülgenin ilk insanları qoruması üçün ilanı bəki (keşikçi) təyin etməsi haqqında bir rəvayət vardır. Lakin bu nağıl süjetinə görə ilan şeytanın təsiri altına düşərək qadağan olunmuş meyvəni özü yeyir, daha sonra insanı da aldatmağa təşviq edir. Nəticədə Tanrı tərəfindən lənətlənərək şər qüvvəyə çevrilir və insana əbədi düşmən olur. Bu süjetin Bibliyadakı Adəm-Həvva və ilan motivi ilə müəyyən paralelləri müşahidə olunur və ilanın həm sınaqçı, həm də sınağa çəkilən funksiyasını vurğulayır.

Digər tərəfdən, Orta Asiya türk inanclarında ilan təkcə mənfi simvol deyil, qoruyucu və şəfa verici bir varlıq kimi də çıxış edir. Bəzi bölgə mif və etnoqrafik inanclarında evdə yaşayan ev ilanı müqəddəs sayılır, onun öldürülməsi qadağan edilir, çünki o evin ruhu və mühafizəçisidir. Bu inancın paralelləri Slavyan və Balkan xalqlarında da müşahidə olunur.

Türk yazılı abidələrində də ilan simvolikasına rast gəlinir. Orxon-Yenisey abidələrində, o cümlədən Bilgə Kağan və Kül Tigin yazılarında, bəzi səhnələrdə ilan motivləri yer almaqdadır. Bu motivlər bərəkət, keşikçilik və qorunma ilə bağlı mifoloji mətnləri və rəmzləri əks etdirir. Həmçinin bəzi mənbələrdə “Yılan Ata” (İlan Atası) obrazına rast gəlinir. Bu obraz ilanların ulu əcdadı və ilahi təbiətli varlıq kimi təqdim edilir.

Yuxarıdakı faktlar müxtəlif dil və mədəniyyətlərdə “naq/nax/nag” fonetik kökünün və ya anlayışının ilan arxetipinə bağlı olduğunu göstərir. Sanskrit nāga, İvrit nāḥāš, Avesta aži, türk mifologiyasındakı ilan motivi — hamısı eyni arxetipin müxtəlif dillərdəki təzahürləridir. Bu paralellər təsadüfi olmayıb, insanlığın ortaq mifoloji yaddaşından xəbər verir. Maraqlıdır ki, dil əlaqəsi olmayan mədəniyyətlər belə ilanın simvolik mənalarında ortaq cəhətlər sərgiləyirlər. Bu da Carl Jung’un irəli sürdüyü kollektiv şüuraltı konsepsiyası ilə uzlaşır — yəni ilan obrazı insanın ortaq arxetipik təcrübəsi kimi fərqli coğrafiyalarda bənzər formalar almışdır. Dolayısı ilə, “Naq” kökünün daşıdığı ilan məzmunu bizi “Naqçı” anlayışının dərin qatlarının başa düşülməsinə hazırlayır. İndi isə “Naqçı” sözünün dilimizdəki quruluşunu incələyək ki, bu arxetipin dil konteksində necə formalaşdığı açılsın.

“-çı / -çi” şəkilçisinin morfoloji funksiyası və naq ilə birləşməsi

Türk dillərinin qrammatik quruluşunda “-çı/-çi” şəkilçisi xüsusi yer tutur. Bu şəkilçi isim və ya fel köklərinə əlavə olunaraq peşə, məşğuliyyət, funksional fəaliyyət bildirən yeni sözlər yaradır. Məsələn, Azərbaycan dilində balıqçı (balıq + çı) balıq tutan şəxs, dəmirçi (dəmir + çi) dəmir işləyən usta, qapıçı (qapı + çı) qapı keşikçisi mənasında sözlər düzəldilir. Bu şəkilçinin funksiyası ingilis dilindəki -er, -ist və ya ərəb mənşəli -kar, -gar (məs: “rəngkar”) şəkilçilərinə bənzər şəkildə, bir işi daimi icra edən şəxs anlamı yaratmaqdır. Azərbaycan dilində “-çı” sait uyğunluğuna görə müxtəlif formalar alır: qalın saitli köklərdə -cı/-çu, incə saitli köklərdə -çi/-cü formasında işlənir (məs: yazıçı, oxucu, sürücü və s.). Bu şəkilçi təkcə peşə sahiblərinə deyil, cihazlara (makinaçı), ictimai qruplara (müxalifətçi) və s. də aid ola bilir, lakin əsas funksiyası fəaliyyət daşıyıcısını bildirməkdir.

Etimoloji və tarixi baxımdan, “-çı” şəkilçisi qədim türkcənin inkişaf mərhələlərində formalaşıb və Orxon-Yenisey yazılarından tutmuş “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına, orta əsr klassik ədəbiyyatımıza qədər izlənilir. Orxon abidələrində və digər qədim mətnlərdə bu şəkilçi vasitəsilə çoxsaylı sözlər yaranmışdır ki, onların bir qismi müasir dildə də yaşayır. Məsələn, Orxon mətnində “küçlig kişi ermiş, açınçı olmuş” kimi ifadədə -çı (burada -ınçı) şəkilçisi “axınçı” (axın edən, hücum edən) mənasında işlənmişdir. Klassik ədəbiyyatda “çəkməçi”, “çıraqçı” (çıraq yandıran, işıqçı) kimi sözlərə də rast gəlinir ki, bunlar bu şəkilçinin uzun tarixi olduğunu təsdiqləyir.

Qrammatik cəhətdən “-çı” şəkilçisi daha çox fel köklərinə artırılaraq formalaşır və felin ifadə etdiyi hərəkəti daimi peşə və ya funksional xüsusiyyət kimi yerinə yetirən şəxs/obyekt adı yaradır. Məsələn: yaz- + ıçı = yazıçı (yazan şəxs, katib), sür- + ücü = sürücü (sürən şəxs, sürücü). Bəzi hallarda isə isim köklərinə də əlavə olunur: odun +çu = odunçu (odun toplayıb satan) və s. Həmçinin “-çı” şəkilçisi ilə məcazi mənalı sözlər də düzəlir: məsələn, “güldürücü” təkcə “güldürən şəxs” yox, həm də “gülüş doğuran şey” mənasında işlənə bilər. Deməli, şəkilçi funksiya ilə yanaşı, xüsusiyyət daşıyıcısı mənası da verə bilir.

Belə məhsuldar morfoloji vasitə olan “-çı” şəkilçisini indi “Naq” kökü ilə birləşdirək: “naq-çı”. İlk növbədə qeyd edək ki, Azərbaycan və ümumən türk dilində müstəqil “naq” sözü yoxdur; bu, bizim tədqiq etdiyimiz anlayışda Sanskrit-İvrit-Avesta kontekstindəki ilan kökünü təmsil etməkdədir. Lakin ehtimal etsək ki, “naq” kökü ilan anlamını daşıyır, naqçı sözünü “ilanla məşğul olan, ilan xüsusiyyətli şəxs” kimi anlamaq olar. Bu söz adi danışıqda işlənməsə də, onun strukturu tanışdır: məsələn, türk dillərində “yılançı” sözü mövcuddur ki, “ilan saxlayan və ya sehr ilə ilandan istifadə edən kəs” anlamına gəlir. Anadolu türkcəsində “yılancı” bəzən ilan oynadan, ya da ilanları sehrləyən şəxs (ilan ovsunçusu) üçün işlədilib. Orta əsr mənbələrində də “mərdanə yılançı” kimi ifadələr keçir ki, magik bacarıqları olan insanları təsvir edir. Bu analogiyadan çıxış etsək, naqçı da məcazi olaraq “ilan adam”, “ilan bilicisi”, yəni ilan arxetipi ilə əlaqədə olan şəxs demək ola bilər.

Dilimizdə “-çı” şəkilçisi çox vaxt mühafizəçi və ya nəzarətçi anlamı verən sözlərdə də özünü göstərir. Məsələn, “keşikçi” (keşik + çi) qoruyucu, mühafizəçi deməkdir; “qoruyucu” (qoru- + yucu) eyni ilə mühafizə edən. Eləcə də “eşikçi” (eşik + çi) tarixi mənbələrdə qapı astanasında keşik çəkən xidmətçi anlamında işlənib. Bu nümunələr maraqlı bir mənzərə yaradır: Naqçı sözünü struktur baxımından “eşikçi”, “keşikçi” kimi təsəvvür etsək, onun arxasında qoruyucu/mühafizəçi rol dayanır. Burada “naq” komponenti adi maddi obyekt deyil, simvolik məfhum — “ilan (sirr)”dır. Demək, Naqçı — “ilanın keşikçisi”, “sirr keşikçisi” anlamını ifadə edə bilər.

Bundan əlavə, “-çı” şəkilçisinin daşıyıcı mənası da “naqçı”nın yozumuna daxil edilə bilər. Necə ki, “bayraqdarı” (bayraq + dar, farsca -dar şəkilçisi ilə) bayrağı daşıyan deməkdirsə, türk dilində də bənzətmə ilə “sirrçi” desək sirri saxlayan, daşıyan anlamını verə bilər. Naqçı da bu analoğiyada sirr daşıyıcısı, yəni gizli biliyi daşıyan, qoruyan varlıq kimi düşünülsə, dilin daxili məntiqinə uyğundur.

Toparlasaq, “-çı/-çi” şəkilçisi ilə “naq” fonetik kökünün birləşməsi nəticəsində “Naqçı” forması nəzəri olaraq “ilanla əlaqəli şəxs” mənasını verir. Bu, geniş mifoloji konteksdə “ilan adamı”, “ilanın dostu və ya keşikçisi” kimi şərh oluna bilər. Belə bir şəxs həm ilanın (sirr, hikmətin) daşıyıcısı, həm də ilanın (təhlükənin) qarşısını alan qoruyucu funksiyasını ehtiva edə bilər. Növbəti hissədə məhz bu strukturu və ondan irəli gələn simvolik rolları təhlil edəcəyik: Naqçı anlayışının keşikçi, sirr daşıyıcısı və eşik qoruyucusu kimi arxetipik interpretasiyasını verəcəyik.

“Naqçı” anlayışının struktur təhlili və simvolik rolu: keşikçi, sirr daşıyıcısı, eşik qoruyucusu

Yuxarıda müəyyən etdik ki, naq/nax/nag kökü ilan arxetipini təmsil edir, -çı şəkilçisi isə icraçı/daşıyıcı məna qatır. Beləliklə, “Naqçı” struktur etibarilə “ilanın adamı” anlamına gəldiyindən, bu anlayışa arxetipik prizmadan baxdıqda bir neçə əhəmiyyətli simvolik rol üzə çıxır:

1. Keşikçi (mühafizəçi):Naqçı ilk növbədə “ilanın keşikçisi” kimi anlaşılmalıdır — yəni sirr xəzinəsinin mühafizəçisi. Qədim mədəniyyətlərdə ilanlar çox zaman xəzinə və yaxud müqəddəs obyektlərin keşikçiləri kimi çıxış edirdilər. Məsələn, yunan mifologiyasında Ladon adlı əjdaha ilan Hesperidlərin qızıl almalarını qoruyurdu və yalnız Herakl onu məğlub etdikdən sonra alma əldə edildi. Qızıl almalar isə əbədi gənclik və biliyin rəmzi idi — deməli, ilan burada eşik qoruyucusu olaraq xəzinəni (hikməti) qoruyurdu. Eynilə, Qafqaz və Orta Şərq rəvayətlərində ilanlar xəzinə üstündə yatarkən təsvir olunur; xalq inancında deyilir ki, “xəzinənin olduğu yerdə ilan olur”. Bu, bir tərəfdən praktiki müşahidə (yeraltı dəliklərdə ilanların olması), digər tərəfdən dərin simvolik məna daşıyır: xəzinə = gizli bilik, ilan = onun gözətçisi. İlan insanı xəzinəyə yaxın buraxmır, yalnız cəsur və layiq olan (mifoloji qəhrəman) onu keçə bilir. Beləliklə, Naqçı — yəni ilan keşikçisi — arxetipik olaraq müqəddəs biliyin qoruyucusu funksiyasını təmsil edir. O, sınaqçı kimi də görünə bilər: eşikdən keçmək istəyən hər kəs əvvəlcə onunla — yəni ilanın qoruduğu sınaqla üzləşməlidir. Bu mənada Naqçı obrazı insanla ilahi/sirr aləm arasında eşik qoruyucusu rolundadır.
2. Sirr daşıyıcısı:Naqçı sözü morfoloji cəhətdən “ilanı daşıyan” kimi də yozula bilər (məsələn, “sancaqçı” — sancaq daşıyan kəs). Bu isə bizə “sirr daşıyıcısı” obrazını verir. İlkin miflərdə ilan çox vaxt tanrılardan insanlara biliyi gətirən varlıq olub. Məsələn, mixi yazılı Gilgameş dastanında Utnapiştindən (Nuh prototipindən) aldığı ölümsüzlük bitkisini Gilgameş istirahət edərkən bir ilan oğurlayır və dərhal dərisini dəyişib cavanlaşır. Bu hekayədə ilan sanki ilahi ölümsüzlük sirrini çalıb aparan bilgi daşıyıcısı rolundadır (insan isə ondan məhrum olur). Digər bir misal: yunan mifologiyasında Prometey insanlara od və sirləri gətirirsə, bəzi gnostik təlimlərdə ilan Adəmə-Həvvaya qadağan olunmuş meyvəni (yəni bilik ağacının bəhrəsini) verərək onlara gizli biliyi bəxş edir — yəni tanrıların sirrini daşıyıb insanlara təqdim edir. Bu aspektdən naqçı — ilanın sirrini daşıyan — “əmanətdar” anlamına gəlir. O, bildiyi sirləri birbaşa faş etməz, sirrdar kimidir. Azərbaycan dilində bir maraqlı ifadə var: “sirdar” (fars dilindən, sirr saxlayan deməkdir). Naqçı da eyni ruhda sirrin daşıyıcısıdır. Məsələn, təsəvvür etmək olar ki, mifoloji bir Naqçı obrazı vardır, hansı ki, uzun ömür yaşamış, ilanların dilini bilən, onlardan öyrəndiyi təbiət sirlərini daşıyan bir müdrik qocadır — bu, folklor süjetlərindəki ilanla dost olmuş dərvişlərə oxşardır. Həqiqətən bəzi türk nağıllarında zəhərli ilanı sağaldan yaxud ondan zəhər dərmanı alıb insanlara şəfa verən müdrik obrazları var. Belə nağıl qəhrəmanları ilan sirrini daşıdıqlarına görə qeyri-adi gücə malik olurlar. Bütün bunlar Naqçı arxetipinin sirr daşıyıcısı funksiyasını təsdiqləyir.
3. Eşik qoruyucusu:Bu termin mifologiyada “threshold guardian” kimi tanınır və müxtəlif mədəniyyətlərin miflərində eşik qoruyan varlıqları ifadə edir. Ənənəvi təsəvvürdə eşik qoruyucuları — sfinkslər, əjdahalar, devlər — hamısı eyni funksiyanı yerinə yetirir: müqəddəs məkana girişi sınaqla, əngəllə təmin etmək. İlan/əjdaha da tipik eşik qoruyucusudur. Məsələn, Misir mifologiyasında günəş tanrısı Ra hər gecə Apopis adlı nəhəng ilanla mübarizə aparır; Apopis gecə ilə gündüz arasındakı eşikdə dayanaraq Ra-ya hücum edir, lakin Ra hər səhər onu məğlub edir. Burada Apopis bədxah olsa da, funksional olaraq gecə-gündüz eşiyinin gözətçisidir. Yunan mifologiyasında Heraklın qarşısına çıxan Kerber (üçbaşlı it) cəhənnəmin qapısında, Hydra bataqlıq qapısında, Python kahinlik məbədinin astanasında dayanır — bunlar da fərqli formalı ilan-arxetipli eşik qoruyucularıdır. Əfsanəvi materiallarda bu qoruyucular yalnız qəhrəman kifayət qədər cəsarət, zəka və ya saflıq nümayiş etdirdikdə məğlub olur və ya keçilməyə icazə verir. Qayıdaq Naqçı anlayışına: Naqçı — ilan eşik qoruyucusu — insanı əsil sınaqlardan keçirən, bəlkə də ona sual verən, zəifdirsə geri oturdub, güclüdürsə buraxan bir məxluq kimi düşünülə bilər. Hətta bunu Jung psixologiyasına tətbiq etsək, Naqçı insanın öz daxili eşik qoruyucusudur — yəni insanın yeni inkişaf mərhələsinə keçməsi (məsələn, yetkinlik, mənəvi oyanış və s.) üçün gərəkli olan sınaqları təcəssüm etdirir. Mifoloji danışıqla desək, “hərənin öz daxilində bir naqçısı var” — yəni hər bir şəxs müəyyən sirrə vaqif olmaq istəyəndə əvvəlcə öz “ilan qoruyucusu”nu aşmalıdır (bu isə öz qorxu və istəklərini cilovlamaq deməkdir). Folklor dastanlarında bəzən qəhrəman dar bir yoldan keçərkən qapını bir əjdaha/ilan kəsir və “geri dön” deyir — bu səhnələr arxetipik olaraq eşik qorunmasıdır.

Bütün bu şərhləri ümumiləşdirsək, Naqçı anlayışı strukturca ilan arxetipini daşıyan bir fiqurdur və üç əsas rolda təsvir oluna bilər:

• Naqçı — Keşikçi:O, sirr və ya xəzinənin qoruyucusudur, icazəsizləri yaxın buraxmaz. Bu rolda Naqçı həm qorxu yaradan, həm də nizamlayıcı bir varlıqdır (xaosu qapıda saxlayan).
• Naqçı — Sirrdaşıyan:O, bilik əmanətini daşıyır, onu qoruyur və ehtiyac olarsa, ləyaqətli olana ötürür. Bu rolda Naqçı hikmətin mühafizəkarı və ötürücüsü kimi görünür.
• Naqçı — Eşik qoruyucusu:O, iki aləmin (məsələn, ölümlülərlə ilahların, yaxud profanla sakralın) sərhədində dayanır. Onun sınağından keçməyən, eşiyi adlaya bilməz.

Naqçı anlayışının bu cür təsviri bizə göstərir ki, bu, uydurma bir söz deyil, arxasında çoxqatlı semantik və arxetipik yük daşıyan bir anlayışdır. Əslində, müxtəlif mədəniyyətlərin mifoloji ənənələrində adları başqa olsa da bu rolu oynayan fiqurlar çoxdur. Aşağıda məhz buna — ilan simvolizminin digər sivilizasiyalardakı təzahürlərinə — qısaca nəzər salacağıq ki, Naqçı arxetipinin universallığını daha aydın görək.

Müqayisəli mifoloji baxış: digər sivilizasiyalarda ilan simvolizmi (Misir, Şumer, Yunan, Hind)

İlan arxetipi dünya mifologiyalarında o qədər yayğındır ki, demək olar hər bir böyük sivilizasiya öz dünyagörüşündə ilana xüsusi yer ayırmışdır. Burada Misir, Mesopotamiya (Şumer-Akkad), Yunan və Hind mədəniyyətlərindəki ilan simvolizminə qısa nəzər salaq və Naqçı arxetipi ilə əlaqəli cəhətləri vurğulayaq.

Qədim Misir mifologiyasında ilan iki zidd obrazda çıxış edir — mühafizəedici ilahi güc və xaosun canavarı. Müsbət simvol kimi Misirdə uraeus adlanan sancılmış kobra rəmzi vardı: fironların tacının önündə duran qızıl kobra fiquru Vadjit ilahəsinin təcəssümü idi və fironun ilahi hakimiyyətini, ölkənin qorunmasını təmsil edirdi. Yəni Misirdə ilan (kobra) dövlətin himayədarı sayılırdı, müqəddəs hakimiyyətin keşikçisi idi. Əks qütbdə isə Misirin gecə səmasında dolaşan Apopis (Apep) adlı nəhəng ilandır: o, günəş tanrısı Ra-nın düşmənidir, hər gecə Ra-nın gəmisinə hücum edir ki, Günəşi udub kainata qaranlıq yaysın. Apopis xaos və şərin simvoludur, lakin Ra-nın hər səhər onu məğlub etməsi ilə kosmik nizam təzədən bərqərar olur. Bu mübarizə səhnəsi ilanın eşikdəki əngəl rolunu göstərir: Apopis gecə ilə gündüz arasındakı keçiddə dayanır. Misir inancında ilan həm də yaradılışın ilkin elementi kimi çıxır: Hermopolis kosmoqoniyasında dünyanı yaradan ilkin səkkiz varlıqdan ikisi ilan başlı ilahlar idi və bəzən ilk yaradıcı qismində Kamütef (Öz-özünü doğan ilan şəklində tanrı) xatırlanır. Misir Ölülər Kitabında da ilanlar mühüm yer tutur: bəzən Mehen adlı nəhəng ilan Ra-nı axirət aləmində qoruyur, bəzən də ruhlar ilanın mühakiməsindən keçir. Maraqlı bir simvol Misir ikonografiyasında Ouroboros — öz quyruğunu dişləyən ilan fiqurudur. Bu simvol sonsuz dövranı, əbədiyyəti və yenidən doğuşu göstərir və Misirdən tutmuş Yunan və sonraki Qnostik ənənələrədək geniş yayılıb. Misirdə ilk tanrılardan bəziləri (məs: Atum) ilan şəklində təsvir edilirdi ki, bu da ilanın həyat mənbəyi və dövri təzələnməni simvolizə etməsi ilə bağlıdır. Ümumən, Misirdə Naqçı arxetipinə uyğun obraz kimi uraeus kobra ilahəsini və Apopisi qeyd edə bilərik: biri fironun qoruyucu ilanıdır (xəzinə/taxt keşikçisi), digəri kosmik eşikdəki düşməndir (xaos qoruyucusu). Hər ikisi də mühafizəçi funksiyasına malikdir — biri pozitiv, biri neqativ planda.

Şumer və Mesopotamiya. Qədim Mesopotamiya mifologiyasında ilan (və ya ilanabənzər əjdahalar) çox önəmli motivlərdən idi. Şumerlərin inancında Ningišzida adlı tanrı var idi — adı mənaca “İlahi ağacın ağası”, yəni Həyat ağacının qoruyucusu demək idi. Ningišzidanın simvolu bir sütun ətrafına sarılmış iki ilan fiquru idi (bir dişi, bir erkək ilan). Bu təsvir Lagaş hökmdarı Gudea’nın vazasında tapılmışdır və sonradan bənzər simvolik forma tibb simvolu — caduceus (Əsə və iki ilan) kimi Yunan mədəniyyətinə keçmişdir. Deməli, Şumerlərin özləri də ilanı həyatın və şəfanın rəmzi kimi görüblər (Ningišzida bəzən şəfa tanrısı hesab edilirdi). Mesopotamiyanın Akkad-Babil dövrünə aid Gilgameş dastanında isə, qeyd etdiyimiz kimi, ilan ölümsüzlük otunu oğurlayan simvol kimi çıxış edir — burada da insanın əbədiyaşarlıq sirrini əlindən alan bir arxetipdir. Babil mifologiyasında ən məşhur ilan motivi Tiamat əfsanəsidir: Tanrı Marduk nəhəng dəniz-əjdahası Tiamatı məğlub edib onun bədənindən yeri və göyü yaradır. Tiamat ilkində bölünməmiş xaos okeanı idi, ilan/əjdaha surətində idi və onun məğlubiyyəti ilə kainatın nizamı quruldu. Bu motiv tək Babildə yox, çox yayılmışdı: Kenan mifologiyasında tanrı Baal dəniz ilahı Lotanı (Leviatan) yenerək dünyanı sakitləşdirir; eləcə də Tövratda Yehova Allahın Leviatan adlı dəniz əjdahasını sındırmasından bəhs edilir (Yeşaya 27:1). Burada ilan/əjdaha yenə xaosun qoruyucusu kimi çıxır — yaradılışın eşiyində duran əngəl, hansı ki, yaradan tanrı tərəfindən aradan qaldırılır. Mesopotamiya mədəniyyətində ilanlar həmçinin müdriklik və ölümsüzlük meyvəsini qoruyan varlıqlar kimi də keçir. Məsələn, Akkad mifində Adapa (ilk insan) haqqında deyilir ki, tanrılar ona ölümsüzlük çörəyi verəcəkdi, lakin bir ilan onu qorxudub yedirtmədi. Bu motiv sonradan Bibliyada Adəm və Həvva hekayəsində tərsinə çevrilmiş kimi görünür (orada ilan qadağan olunmuş meyvəni yeməyə təşviq edir). Əslində, bir çox tədqiqatçılar hesab edir ki, “ilanın tanrılardan insana verilən ölümsüzlük payını oğurlaması” motivinin izi müxtəlif mədəniyyətlərdə yayılıb. TDV İslam ensiklopediyasında qeyd olunur ki, “ilanın tanrılar tərəfindən insanlara bəxş edilən ölümsüzlüyü (həyat suyu, gənclik çeşməsi, qızıl alma ağacı, yeraltı xəzinələr və s.) oğurladığı barədə əfsanələr çoxdur və görünür hamısı ilkin bir mifik süjetdən qaynaqlanır: ilan (və ya dəniz canavarı) həyat qaynağına keşik çəkir”. Bu, bizim Naqçı anlayışımız üçün birbaşa mənbə sayıla bilər: Şumer/Babil inancındakı ilan-keşikçi obrazı. Eyni zamanda, Mesopotamiyada ilan həm də ölülər aləminin hakimi kimi qəbul edilirdi — yeraltı ilahların simvolu çox vaxt ilan olurdu. Məsələn, Şumer qaya təsvirlərində ilanlar yeraltı tanrıçaların əllərində görünür, çünki ilan torpaq və su — yəni həyat və ölüm sirləri ilə bağlı idi. Ümumiləşdirsək, Şumer/Mesopotamiya mifologiyasında ilan: 1) həyat ağacının qoruyucusu, 2) ölümsüzlüyü oğurlayan, 3) xaos əjdahası, 4) yeraltı hikmətin sahibi kimi çoxşaxəli obrazdır. Bu isə tam da Naqçı arxetipinin müxtəlif aspektlərinə uyğundur: həm qoruyucu (Ningišzida), həm sirr daşıyıcısı (ilanın ölümsüzlük otu ilə davranışı), həm eşik əngəli (Tiamat).

Qədim Yunan mifologiyasında ilan və əjdaha (drakon) motivləri çox zəngindir. Yuxarıda bir neçəsinə toxunduq. Yunan dilində “drakon” sözü geniş mənada həm böyük ilan, həm əjdaha demək idi və maraqlıdır ki, etimologiyası “baxan, gözü açıq olan” deməkdir. Yunanların təsəvvüründə drakonlar adətən eşiklərin keşikçiləri idilər: məsələn, Kolxida əjdahası qızıl postu qoruyurdu, Hesperid əjdahası Ladon qızıl almaları qoruyurdu, Delfidəki Python Apollondan öncəki dişi ilahənin mədəniyyətini qoruyurdu. Bu drakonların hamısı sonradan qəhrəmanlar və ya tanrılar tərəfindən öldürülsə də, Yunan düşüncəsində onlar zəruri qoruyucular idi — yalnız zamanı çatanda aradan qalxırdılar ki, yeni nizam qurulsun. Yunan mifologiyasında ilan həm də şəfa və hikmət simvoludur. Asklepios — təbabət tanrısı — həmişə ətrafına ilan dolanmış əsası ilə birlikdə təsvir edilirdi. Bu gün də təbabətin rəmzi kimi tanıdığımız ilk yardım simvolu məhz Asklepiosun əsası və ilanıdır. Bu, ilanın şəfa verici gücünü göstərir. Yunanlar ilanın dərisini dəyişib cavanlaşmasını ölümsüzlük işarəsi kimi görüblər; odur ki, Asklepiosun mifində o, ilan vasitəsilə diriltmə sirrini öyrənir. Digər tərəfdən, ilan Yunan dastanlarında qaliblərin müəllimi kimi də çıxış edir: məsələn, Olimpiya (Böyük İsgəndərin anası) gəncliyində ilanla bərabər yatdığına dair əfsanə var, bu onun Zevs ilə gizli izdivacını simvolizə edirdi (Zevs bəzən ilan şəklində qadınlara yaxınlaşardı). Yenə bəzi yunan qəhrəmanlarının (məsələn, Kədmusun) ilandan törədiyi deyilirdi, yəni anası ya atası ilan idi — bu cür miflərdə ilan ilahi hikmətin və qüdrətin genetik ötürülməsi rolundadır. Yunan fəlsəfi ənənəsində ilan həm də erkək-dişi vahidliyi (androqinlik) simvolu idi — Plutarx yazırdı ki, ilanlar ikicinsli sayılır, öz-özünü dölləyə bilir, bu isə kamil varlıq anlamına gəlir. Həmçinin Ouroboros simvolu antik hermetik fəlsəfədə təbii tsikli (dövriyyəni) və vahidliyi göstərirdi. Gördüyümüz kimi, Yunan mifoloji dünyasında ilan/drakon qəhrəmanın yolundakı sınaq da, hikmətin qaynağı da, sağlamlığın daşıyıcısı da ola bilir. Bu çoxcəhətlilik yenə Naqçı arxetipinin cəhətlərini xatırladır: Naqçı kimi drakon həm qoruyucudur, həm sınaq verəndir, həm də müdrikdir. Yunan kontekstində Naqçı’ya ən yaxın obraz Kerber və drakonlardır — çünki onlar eşik qoruyucularıdır, lakin öldükdən sonra belə onların saxladığı sirr (məsələn, qızıl almaların əbədi gənclik sirri) qəhrəman tərəfindən əldə edilir. Yəni drakon (ilan) sirri saxlayırdı, məğlub olanda sirr insana keçir. Bu sxem demək olar bütün miflərdə var. Onu da qeyd edək ki, “drakon” sözünün mənası “baxa-bilən, görücü” demək olduğu üçün, drakonun kim ləyaqətlidirsə onu içdən görə bildiyinə inanılırdı. Bunu Delfi kahininin ilanla transa girməsi mifindən anlamaq olar: Apollonun kahini məbədin altında qıvrılmış Python ilahənin gücündən ilham alırdı. Yəni ilan insanın gözünü açan, ancaq eyni zamanda yolunu kəsən paradoks bir arxetipdir — eynilə Jungun təsvir etdiyi kimi.

Hind mifologiyasında ilan (naga) mərkəzi simvollardandır. Hindistanın çoxsaylı mif və əfsanələrində Naga adlanan ilan ilahlar mövcuddur. Onlar adətən su hövzələri ilə əlaqəlidirlər — çayların, göllərin ruhları sayılırlar və həm xeyirxah, həm bəzən şər (qəzəbli) təbiətdə ola bilirlər. Hinduizmdə Şeşa Ananta adlı kosmik ilan var: təsəvvürə görə tanrı Vişnu dünya okeanında sonsuz Şeşa ilanın üzərində uzanaraq yuxuya dalır və royalıq onun yuxusu kimi yaranır. Şeşa sonsuzluğun və kosmik nizamın təməlidir — o, ilan şəklində kainatı altından qucaqlayıb saxlayır, halqaları üzərində dünya dayanır. Bu təxminən Misirdəki Ouroboros anlayışı ilə səsləşir (sonsuz çevrə). Hind mifologiyasında digər mühüm ilan motivi Vasuki və Samudra Mantan (okeanın çalxalanması) əhvalatıdır: tanrılar və asuralar (divlər) ölümsüzlük nektarını (amrita) əldə etmək üçün Vasuki adlı nəhəng ilanı dağ ətrafına dolayaraq ip kimi istifadə edirlər. Bu əfsanədə ilan həyat iksirinin (sirrinin) əldə olunmasında vasitəçi olur; ancaq prosesdə ilan zəhər ifraz edir və dünya təhlükə altına düşür, Şiva o zəhəri içib xilas olur. Bu da ilanın həm şəfa (amrita) həm zəhər daşıması paradoksunu göstərir — yəni yenə ikilik. Hind ənənəsində Nagalara xüsusi hörmət var: bir çox məbədlərdə Naga Panchami adlı ilanlara sitayiş bayramı keçirilir, kəndlilər tarlalarda ilan yuvalarına süd töküb onlara qurban verirlər ki, bərəkət olsun və ilan sancmasın. Manasa kimi ilan ilahəsi var ki, kəndliləri ilan zəhərindən qoruyur. Buddizm ənənəsində də Naga mövzusu keçir: əfsanəyə görə, Buddha meditasiyada olarkən nəhəng Naga ilanı (Mucalinda) onun arxasında fırlanıb başını yelpik kimi açaraq Buddanı yağışdan qoruyur — burada ilan müqəddəsin qoruyucusu rolundadır. Hind mədəniyyətində Nagaların digər rolu xəzinə və bilik qoruyucuları olmalarıdır. Bəzi Jain mətnlərində deyilir ki, qədim Nagalar yeraltında inciləri, kitabələri qoruyurlar. Hətta məşhur Çin səyyahı Xuanzang’ın qeydlərində Nagaların sərvəti və sehrli bilikləri barədə qeydlər var. Və əlbəttə Hind-İran ortaq mifində İndra və Vritra hekayəsi var: Vritra böyük su ilanıdır ki, suların önünü kəsmişdi, tanrı İndra onu ildırımla vurub öldürdü və yağışlar yağdı, dünya bərəkət qazandı. Bu, Tiamat/Baal-Leviatan motivinin Hind variantıdır və eyni zamanda hind fəlsəfəsində “düşmənini yenən, yağışı gətirən qəhrəman” obrazını yaradır. Deməli, Hind mifologiyasında ilan: 1) kosmik nizamın dayağı (Şeşa), 2) müqəddəslərin qoruyucusu (Nagaraja Buddanı qoruyur), 3) öyrədici və xəzinədar (Naga ruhları), 4) xaos əngəli (Vritra) kimi aspektlərdə görülür. Bu zənginlik içində Naqçı arxetipinə uyğun gələn fiqur kimi Naga kralı və ya Naga sınaqçıları deyilə bilər. Məsələn, bir rəvayətə görə, gənc Gautama Buddha meşədə meditasiya edəndə bir Naga onu sınamaq üçün dilənçi qılığına girir, Buddha onun gerçək kimliyini anlayanda Naga ona səcdə edir. Bu, ilanın eşik sınağı kimi yozula bilər. Hind mifində Garuda quşu Nagaların əbədi düşmənidir və onları ovlayır — bu da bir növ sınaq obrazıdır (quş Günəşi, ilan Yeri təmsil edir). Belə qarşıdurmalarda həmişə sonda tarazlıq yaranır: məsələn, Garuda amrita nektarını Nagalardan oğurlayır, lakin ilanların qanı damcılayıb zəhərə çevrilir — yenə sirrin keçidi və cəza motivi. Göründüyü kimi, Hind sivilizasiyasında ilan arxetipinin bütün təzahürlərini tapmaq olar və bunlar başqa mədəniyyətlərin motivləri ilə çox səsləşir.

Yuxarıdakı qeyd olunanlar göstərir ki, ilan arxetipi bəşəriyyətin ortaq irsidir. Misirin uraeus kobra ilahəsindən Şumerin Ningišzidasına, Yunanın drakonlarından Hindin Nagalarına qədər hamısı müəyyən ortaq funksiyalar daşıyır: qoruyurlar, sınağa çəkirlər, sirr saxlayır və ötürürlər, həyat və ölümün hüdudlarında dolaşırlar. Bu mədəni müxtəliflik içində “Naqçı” anlayışı sanki ümumbəşəri bir fiqurun — İlan Keşikçisinin lokal obrazıdır. Maraqlıdır ki, bəzi araşdırmaçılar mədəniyyətlərarası təsirləri də önə çəkirlər. Məsələn, iddia olunur ki, İvritin “nahash” kəlməsi ilə Sanskritin “naga”sı arasında qədim əlaqə ola bilər, yaxud türk xalqlarının əfsanələrinə İran və Hind mədəniyyətindən ilan motivi keçib. Türk mifologiyasında Əjdaha (ejderha) obrazının adını belə farscadan alması bunu təsdiqləyir. Eyni zamanda, motivlərin çoxu da paralel inkişaf nəticəsində oxşarlaşıb (məsələn, ilanların Aya bağlanması, dərisini dəyişdiyinə görə Ay təki ölüb-dirilmə simvolu olması həm Misirdə, həm Mezopotamiyada müstəqil yaranmış fikir ola bilər). Amma nəticədə hamısı eyni arxetipi gücləndirir.

Nəticə

Yuxarıda verilən təhlillər əsasında aydın olur ki, “Naqçı” anlayışı forma etibarilə yenilikçi görünsə də, məzmun baxımından bəşəri mifoloji arxetipin — ilan simvolizminin cəmlənmiş ifadəsidir. Bu anlayışın semantikasını bir neçə səviyyədə ümumiləşdirə bilərik:

1. Etimoloji-semantik səviyyə:“Naqçı” sözü “ilan” mənasını verən qədim naq/nag kökündən və “daşıyan/edən” anlamlı -çı şəkilçisindən ibarətdir. Deməli, sözün düz mənası “ilanla bağlı şəxs” və ya “ilanın qoruyucusu/daşıyıcısı” deməkdir. Bu, birbaşa danışıq dilində işlənməsə də, struktur etibarı ilə anlam aydındır. Bu mənanın kökləri müxtəlif dillərdəki eyniköklü sözlərlə təsdiqləndi: Sanskrit nāga, İvrit nāḥāš, Avesta aži kimi terminlər hamısı ilan deməkdir və türk dilinin -çı formatı ilə birləşdikdə eyni semantik konstruksiyanı yaradır. Deməli, “Naqçı” sözü özündə çoxəsrlik bir dil və mifologiya izini daşıyır.
2. Arxetipik səviyyə:Naqçı anlayışı dərin psixoloji rəmzlər qatında ilan arxetipinin insanlaşıdırılmasıdır. Yəni bu söz bir obraz yaradır — sanki canlı bir varlıqdır. O varlıq ki, ilanın gücünə malikdir, amma insanabənzər funksiyanı yerinə yetirir. Bu, Jungun dediyi animasiya edilmiş arxetip kimidir: insan zehnində ilan arxetipi Naqçı obrazında konkretləşir. Bu arxetipin başlıca mənası sirrə girişin qorunmasıdır. Naqçı psixoloji olaraq insanın qorxularının və istəklərinin keşikçisidir; o, insanın “eşiyini” qoruyur. İnsan yeni mərhələyə keçmək istəyəndə (istər şüurda, istər həyatda), onun daxili Naqçısı ilə üzləşir — yəni bilinməyən qorxular, iç sınaqlar ortaya çıxır. Bu mənada “Naqçı” arxetipi həm kölgə funksiyasındadır, həm də bələdçi funksiyasında: bir tərəfdən o, insanı geri çəkir, sınağa çəkir; digər tərəfdən, sınağı keçənə sirri açır, onu irəli buraxır.
3. Mifoloji-simvolik səviyyə:Naqçı anlayışı, əvvəlki bölmədə müxtəlif sivilizasiyalardan gətirdiyimiz nümunələr işığında, universal mifik qəhrəman və ya varlıq tipidir. O, mahiyyət etibarilə ilan keşikçisidir. Dünya miflərində bunun analoqları çoxdur: Ladon (Yunan), Apopis (Misir), Kerber (Yunan, məcazi olaraq ilan quyruqlu it), Vritra (Hind), İlluyanka (Hitit mifologiyasında əjdaha) və s. Bunların hər biri müəyyən xəzinəni, sərhədi, sirri qoruyur. Hər biri bir Naqçıdır əslində, fərqli dillərdə adlanır. Belə baxanda, Naqçı anlayışı bir metafora kimi də götürülə bilər — qoruyucu metaforası. Məsələn, deyə bilərik ki, “Mədəni irsin naqçıları” — yəni mədəni irsi qoruyanlar (burada naqçı arxetip olaraq keşikçi anlamını verir). Hətta gündəlik dilə gətirilməsi belə mümkündür: naqçı sözünü anlayan biri üçün “o, sirrin naqçısıdır” desək, “sirr saxlamağı bacaran, sirri qoruyan adamdır” anlamına çatar. Beləliklə, bu anlayış simvolik dil baxımından da zəngindir.

Beləliklə, “Naqçı” anlayışının araşdırılması göstərir ki, dil və mifologiya vəhdəti necə dərin məna kompleksləri yarada bilir. Burada belə bir sual yarana bilər: görəsən, qədimdə bu cür bir söz real olaraq işlənibmi? Araşdırmamızda konkret tarixi mənbələrdə “naqçı” sözünə rast gəlmədik — nə Orxon yazılarında, nə orta əsr lüğətlərində belə bir söz qeydə alınmayıb. Bu da təbiidir, çünki naq fonetik birləşməsi türklərdə ilan anlamını vermirdi, ilan üçün başqa söz var idi. Lakin dilimizin imkanları baxımından “naqçı” kimi bir söz yaradıla bilərdi və müəyyən anlayışı ifadə etmək üçün istifadə oluna bilərdi. Məsələn, əgər qədim türklər Hind-İran mistikasından təsirlənərək bir ilan kultu yaratsaydılar, bəlkə də “Naqçı” deyə bir mərasim başçısı olardı (ilahə Əjdahanın kahini kimi). Tarixdə belə bir şey olmadığı üçün bu termin ortaya çıxmayıb. Amma müasir elmi təxəyyül bunu sintez edə bilir. Dolayısıyla, “Naqçı” anlayışını biz elmi rekonstruksiya kimi qəbul etməliyik — o, müxtəlif dillərdən və miflərdən gələn informasiyaları bir sözdə cəmləşdirən analitik konseptdir. Bu anlayış vasitəsilə biz ilan arxetipini daha əlçatan şəkildə müzakirə edə bildik.

Başqa bir müzakirə yönü: ilan arxetipinin müasir təzahürləri nədir? Naqçı anlayışını müasir kontekstdə necə görə bilərik? Müasir populyar mədəniyyətdə (ədəbiyyat, kino, oyunlar) ilan-keşikçilər çoxdur — məsələn, “Üzüklərin Hökmdarı” romanında böyük əjdaha Smaug cırtdanların xəzinəsini qoruyur, bu tipik ilan keşikçisidir. “Harri Potter” seriyasında ilan simvolizmi (naqini, slytherin) xeyli yer alır — sirli, təhlükəli biliklə bağlı. Demək olar ki, fantastik janrın çoxunda Naqçı arxetipinə uyğun obraz tapmaq mümkündür. Bu da göstərir ki, ilan arxetipi günümüzdə də yaşayır, sadəcə formalarını dəyişir. İnsanlar hələ də zehinlərinin dərinliklərində ilan qorxusunu və ilan cazibəsini daşıyırlar. Bu instinkt mədəniyyətə arxetip kimi transformasiya olub.

Nəticə olaraq, “Naqçı” anlayışının semantik mənası “ilan keşikçisi (daşıyıcısı)” olaraq ifadə edilə bilər. Arxetipik mənası isə “eşik qoruyucusu və sirr muhafizəçisi” deməkdir. Bu anlayış müxtəlif qədim dillərdəki ilan motivinin birləşməsi, Jung psixologiyasının arxetipik şərhi və türk dilinin morfoloji ifadəsi nəticəsində əldə olundu. Naqçı sözünün arxasında minilliklərin mifoloji irsi durur. Bu da dilin və mifik təxəyyülün gözəl sintez nümunəsidir.

Məqalədə ortaya qoyulan yanaşma göstərir ki, bir sözün dərin təhlili bizi qədim sivilizasiyaların düşüncə dünyasına bağlaya bilər. Naqçı bu baxımdan körpü rolunu oynadı — o, Sanskritdən İvritə, Şumerdən Türklərə, Jung psixologiyasından müasir ədəbi obraza qədər geniş bir sahəni birləşdirdi. Bəlkə də elm aləmində “Naqçı” anlayışını bir termin kimi təsbit etmək mümkün olacaq. Məsələn, “naqçı arxetipi” ifadəsi elmi ədəbiyyata daxil olub ilan simvolizminin özəl bir forması kimi işlənə bilər.

Sonda qeyd edək ki, burada gəldiyimiz qənaətlər daha geniş tədqiqatlar üçün zəmin yarada bilər. Məsələn, Azərbaycan folklorunda ilanla bağlı obrazların (məs: Şahmaran — ilan-qadın hibridi, Yel Yatıran — ilan gücünü yelə çevirən, və s.) naqçı arxetipi ilə əlaqəsi ayrıca öyrənilə bilər. Yaxud psixologiyada insanların ilan qorxusunun (ofidiofobiyanın) arxetipik səbəbləri Jung tərzində daha geniş empirik tədqiqat predmeti ola bilər. Dilçilikdə isə türkcədəki ilan, əjdaha terminlərinin mənşəyi (məsələn, “ejderha” sözünün Avestadan gəlməsi kimi) daha dərindən araşdırılıb mifik düşüncə ilə əlaqələndirilə bilər.

Beləliklə, “Naqçı” anlayışı etimoloji, mifoloji və simvolik yöndən təhlil edildikdə, bu termin ilan arxetipinin çoxqatlı təcəssümünü ifadə edir. O, mühafizə edən, sınaqdan keçirən və sirr daşıyan arxetipik obraz kimi çıxış edir. Belə simvol, demək olar ki, bütün qədim mədəniyyətlərin kollektiv yaddaşında müxtəlif formalarda mövcud olmuşdur. Hərçənd ki, “Naqçı” anlayışı müasir dilimizdə yoxdur, onun mənəvi yükü dərin arxaik qatlara, xüsusilə “Sirr Keşikçisi” mifinə bağlanır.

Bu kontekstdə maraqlı paralel Naxçıvan toponimindəki “Naxçı” fonetik komponentidir. Əgər bu ifadə Naq/Nak/Nax fonetik köklərinin qədim arxetiplərlə — xüsusilə də ilan, yeraltı güc, qoruyucu ruh və sirr daşıyıcı anlayışları ilə əlaqəli olduğunu nəzərə alsaq, “Naxçıvan” adının özü də bu mənəvi-simvolik struktura işarə edə bilər. Bu baxımdan, “Naxçı” coğrafi göstərici olmaqla yanaşı, həm də mədəniyyətin dərin qatlarında yaşayan sirr qoruyucusu obrazını təmsil edən kodu açan bir açardır. Beləliklə, “Naqçı” anlayışı ilə “Naxçıvan” toponimi arasında semiotik və simvolik rezonans qurmaq mümkündür.

 

Əli Qədimov: Naxçıvan Dövlət Universiteti, Ümumi hüquq kafedrasının müəllimi
qedimov@yahoo.com